Birleşik sözcüklerden en az biri anlam olarak değişikliğe uğramışsa veya sadece benzetma amacıyla kullanılıyorsa bitişik yazılırlar :
- Kuşburnu (hem kuş, hem burun gerçek anlamı değil)
- Karafatma (fatma sözcüğü gerçek anlamında değil)
- Kargaburnu (hem karga hem de burun farklı bir anlama gelip bir aleti belirtmektedirler)
- Dilberdudağı (hem dilber hem dudak benzetme anlamıyla farklı anlamlara gelmiştir)
- Samanyolu (Saman ve yol tamamen benzetme amacıyla farklı anlamlarda kullanılmış)
- Kavuniçi (Ham kavun hem de içi ile ilgisi olmayan bir renk belirtiliyor)
Ancak geleneksel olarak birleşen sözcükler anlamını korumalarına rağmen birleşik yazılan bazı sözcükler de vardır :
Baş sözcüğü ile başlayanlar, başı ile bitenler, oğlu veya kızı ile bitenler, ağa, bey, efendi, hanım, nine gibi sözcüklerle bitenler, birkaçı, birkaç, biraz, birçok, birçoğu, hiçbiri, herhangi gibi bazı belirtisiz adıl veya önadlar.
- başbakan
- aşçıbaşı
- elkızı
- ağabey
- hanımefendi
- paşababa
- birkaçı
- birçoğu
- hiçbiri
İki veya daha fazla sözcükten oluşan kişi adı, soyadı, lakaplar, Türkçe yer isimleri bitişik yazılırlar.
- Atatürk
- Yirmisekiz Çelebi
- Gürol
- Çanakkale
- Beşiktaş
- Kabataş
İkinci sözcük köy, şehir, ırmak, mahalle, dağ, deniz, tepe gibi coğrafik yerler olan sıfat ve belirtisiz ad tamlaması şeklinde olanlar da bitişik yazılır :
Örneğin Marmara Denizi belirtili ad tamlaması olmasından dolayı ayrı yazılır. Yine Ağrı Dağı örneğinde bu nedenle sözcükler birleşmez.
Eğer yer isimlerinde ünvan sonda ise bitişik yazılır :
- Davutpaşa (ilçe)
- Bayrampaşa (ilçe)
- Mustafabey (ilçe)
İki sözcük birlikte yazılırken ses düşmesine veya fazladan ses türemesine yol açıyorsa kesinlikle bitişik yazılır :
- Niçin (ne için)
- Sütlaç (Sütlü aş)
- Kaynana (kayın ana)
- Emretmek (emir etmek)
- Kaydolmak (kayıt olmak)
- Kaybolmak (kayıp olmak)
- Affetmek (af etmek)
- Reddetmek (red etmek)
- Zannetmek (zan etmek)
Görüldüğü gibi et- ve ol- eylemleri önceki sözcüğe birleşebilmektedir.
Sözcüklerden biri emir ifade eden bir sözcükse birleşik yazılır :
-a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil (belirteç-eylem) ekleri ile bil-, dur-, gel-, gör-, kal-, ver-, yaz- eylemleri bitişik yazılır :
- Geliver- (gele ver-)
- Çıkagel- (çıka gel-)
- Düşünebil- (düşüne bil-)
-en(-an), -r (-ar, -er), -maz (-mez) , -mış (-miş) ekleriyle oluşan bir sıfat-fiil (önad-eylem) varsa :
- cankurtaran
- bilgisayar
- külyutmaz
- çokbilmiş
- yurtsever
- hacıyatmaz
İkinci sözcüğü görülen geçmiş zaman yani -di eki ile oluşan bir sözcükse bitişik yazılır :
- gecekondu
- kaptıkaçtı
- biçerdöver
Farsça kurala göre oluşan isim ve sıfat tamlamaları ve kalıplaşmış ifadeler, Arapça kurala göre oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış ifadeler birleşik yazılır :
- gayrimenkul
- fevkalade
- velhasıl
Kesin bir konum belirtmeyen ast, üst, üzeri sözcüklerini ikinci söz olduğunda birleşik yazılır :
- bilinçaltı
- ayaküstü
- suçüstü
Ev, hane, zade, name ile oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.
- bakımevi
- hastahane
- amcazade
- kanunname
Ara yönler kalıplaşmış olmalarından dolayı bitişik yazılır :
- küzeybatı
- küzeydoğu
- gündeydoğu
- güneybatı
Müzik makamları kalıplaşmış olmalarından dolayı bitişik yazılır :
- kurdilihicazkar
- acembuselik
- sultaniyegah
- acemaşiran
Bazı kuruluşların isimleri bitişik yazılır :
- İçİşleri
- Genelkurmay
- Yükseköğretim
.
Türkiye Türkçesininen çok sözcük türetme son eklerle yapılır :
- göz
- gözcü
- gözlük
- gözlükçü
- gözcülük
- gözlemek
- gözlemci
- gözetmen
- gözetlemek
Türkiye Türkçesinin yeni sözcükler türetme sadece eklerle yapılmaz. En çok kullanılan türetme şekillerinden biri birleşirmedir.
1. Kelime | 2. Kelime | Türetilen |
gece | kon- | gecekondu |
güney | batı | güneybatı |
açık | öğretim | açık öğretim |
Yabancı dillerden birleşik sözcükler de gelmektedir :
1. Kelime | 2. Kelime | Türetilen |
e (elektronic) | mail | e-mail |
check | up | check-up |
Bazen çekim ekleri ile sözcük kalıplaşabilir ve yeni bir sözcük oluşabilir:
1. Kelime | Ek | Türetilen |
uy- | -DU | uydu |
yaz- | -Ar | yazar |
Bazen sözcüğün uzun hali kısalır ve yeni bir sözcük türemiş olur :
- kilo : kilogram
- pop : popüler
Bazen birden fazla sözcüğün baş seslerinden kısaltma ile sözcük üretilebilir :
- Lazer < LASER : Light Amplification by Stimulated Emission Of Radiation
- İTÜ : İstanbul Teknik Üniversitesi
Birden fazla sözcüğün bazı bölümleri birleştirilerek de sözcük üretilebilir :
- arge : araştırma-geliştirme
Bazen bir biçimden unutulan bir kök tekrar ortaya çıkar veya tamamen yeni bir sözcük türüyebilir. Türkçede ayıl- ve bayıl- eylemlerinden bay- ve ay- eylemleri türemiştir.
- Sus baydın artık
- nihayet aydın
.