Sıfatlar temel olarak niteleme sıfatı ve belirtme sıfatı olarak ikiye ayrılırlar. Varlıkların durumlarını, biçimlerini, renklerini, özelliklerini gösteren önadlara niteleme önadları veya niteleme sıfatları adı verilir. Varlıkların sayılarını, konumlarını daha çok belirtmeye yarayan önadlara ise belirtme önadları veya belirtme sıfatları adı verilir. Niteleme sıfatları varlıkları genel olarak tanımlarken, belirtme sıfatları onları sayı değeri, az veya çokluk, konumunu işaret ederek daha belirgin hale getiriyor.
Aşağıda niteleme sıfatları örnekleri görülmektedir :
- güzel kız
- çirkin adam
- bulanık su
- ince bel
- garip insan
- yiğit adam
- sarı kova
- sarımtrak saç
Belirtme sıfatları ise işaret sıfatları, sayı sıfatları, belgisiz sıfat ve soru sıfatları olarak dörde ayrılmaktadır.
Şu şekilde türler toplu olarak gösterilebilir :
- Belirtme Sıfatları
- Niteleme Sıfatları
- İşaret Sıfatları
- Sayı Sıfatları
- Asıl Sayı
- Sıra Sayıları
- Kesit Sayıları
- Üleştirme Sayıları
- Topluluk Sayıları
- Belgisiz Sıfat
- Soru Sıfatları
Bu yazıda sayı sıfatları ve türlerinden bahsedilmektedir. Sayı sıfatları aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir :
- Asıl Sayı : bir, yirmi, yirmi üç, bin yetmiş bir
- Sıra Sayıları : birinci, üçüncü, yirminci, 2., XV. yy, bir milyonuncu, kaçıncı adam, ortanca damat (-(i)nci eki veya nokta)
- Kesir Sayı : Yarım, çeyrek, iki buçuk, dörtte üç, yüzde on, binde üç
- Üleştirme Sayıları : teker teker, ikişer, üçer, beşer, yirmişer yirmişer, yedişer milyon (-(ş)er eki)
- Topluluk sayıları : ikiz, üçüz, beşiz (-iz eki)
Sayı birden büyük olsa bile tamladığı ad çoğul olmaz :
- Üç adam (üç adamlar değil)
- ikişer ekmek (ikişer ekmekler değil)
- ikiz bebek (ikiz bebekler değil)
Bazı kalıplaşmış, deyimleşmiş ifadelerde çoğullanabilir :
- Kırk haramiler
- üç büyükler
- Onu on binler sevdi
Asıl sayı sıfatları üleştirme olarak kullanıldığı yerde tamlayan çoğul eki alabilir :
- iki elleriyle bastırdı
- İki kollarıyla çırpındı
Bazen bir sözcüğünden sonra abartı için tamlanan çoğullanır.
- Yine bir yerlere kaybolmuş
- Sorun bir dertleri var mı ?
Sıfatlar sözcüğün ilk hecesine uygun bir şekilde öne ek gelmesiyle pekiştirilebilir :
- bembeyaz
- kıpkırmızı
- ipince
- besbelli
- dipdinç
- tertemiz
- yusyuvarlak
- simsiyah
- sapasağlam
- düpedüz
- çırılçıplak
- yapayanlız
Dikkat edilirse sıfatın ilk ünlüsüne kadar olan seslerin (be-yaz, kı-rmızı, i-nce ve be-lli) \m\, \p\ , \r\ve \s\ sesleri gelmesiyle üretilmiştir. Son dört örnek incelenirse araya ünlü (sap-a-sağlam, düp-e-düz, yap-a-yanlız) veya ıl (çır-ıl-çıplak) sesinin girdiği görülebilir.
İkileme yoluyla da pekiştirme yapılabilir :
- iri iri gözler
- sulu sulu meyveler
- kara kara gözler
- kütür kütür karpuzlar
Tekrarlı sıfatlar bazen çoğulluk verir :
- Avuç avuç para (çok para)
- Dilim dilim karpuz verdiler (çok sayıda karpuz dilimi)
Yinelenen sıfatlarda araya soru eki ile pekiştirme canlı hale getirilir :
- Temiz mi temiz denizler
- uslu mu uslu bir çocuk
Benzer anlamlı veya benzer sesli sözcükler de yan yana getirilerek pekiştirme sağlanabilir :
- kırık dökük araba
- yamuk yumuk resim
- kara kuru adam
- abuk subuk konuştu
Sıfatlar -ce, -cik/-cak, -imsi, -mtrak ekleri ile hafif küçüklük, azlık belirtebilir.
- Güzelce
- Uzunca
- Derince
- Sertçe
- Ufacık
- Kısacık
- Yavrucak
- Çabucak
- Ekşimsi
- Grimsi
- Mavimsi
- Acımsı
- Sarımtrak
- Mavimtrak
- Ekşimtrak
- Acımtrak
Sıfatlar iki ad arasında bir değerlendirme yapmak için kullanılabilir. Örneğin kırmızı, daha kırmızı, en kırmızı, kırmızı gibi şeklinde karşılaştırılabilir.
- Eşitlik : Tilki kadar kurnaz, Ahmet gibi zeki
- Üstünlük : Baybars, Tuğçe’den daha çalışkan, Türkiye Mısır’dan ileri
- Aşırılık : Bilge çok çalışkan, Ankara pek güzel değil
- En Üstünlük : Okulun en zekisi Aybige, En güzel ülke Türkiye
