Bir sözcüğün ilk çıktığı andaki anlamı olarak düşünülebilir. Sözcüğün ilk akla gelen anlamıdır. Diğer anlamlar gerçek anlamdan türerler.
- Kolun nerede
- Pencereden bak
- Ağaç sallandı
Bir sözcüğün gerçek anlamına yakın, onunla ilgili olan ancak farklı bir anlam vermesi durumudur. Çoğunlukla ana anlama benzetilerek veya çağrışıp yaparak yan anlamlar türetilir.
| Cümle | Açıklama |
| Kapının kolu | Kol gerçek değil yan anlamdadır |
| Anahtar çekmecenin ikinci gözünde | Göz gerçek değil yan anlamdır |
| Masanın ayakları kısa | Ayak gerçek değil yan anlamdır |
| Villa denize bakıyor | Bak- eylemi yan anlamdır |
Bir sözcük gerçek anlamında tamamen farklı bir anlam verecek şekilde kullanılmasıdır. Çoğunluk somut olan gerçek bir sözcük soyut bir anlam kazanmıştır.
| Cümle | Açıklama |
| Boş sözler bunlar | Boş, anlamı olmayan, değersiz anlamında mecaz olarak kullanılmıştır |
| Suçlu olmayan temiz bir adamdı | Temiz, suç işlememiş anlamında mecaz olarak kullanılmıştır |
| Adama sert davranma bu kadar | Sert, kırıcı, incitici şekilde davranma anlamında mecaz olarak kullanılmıştır |
Bir sözcüğün bir meslek, bilim, spor, sanat vb.. dallarında özel anlamlara gelmesi durumudur. Anlam sadece o dal için geçerlidir.
| Cümle | Dal |
| Notaları doğru kullan | Müzik |
| Üçgenin açılarını bul | Matematik |
| Adam müebbet yedi | Hukuk |
| Hasta ext oldu | Tıp |
Terimler, gerçek, yan veya mecaz anlam veriyor olabilir. En önemli özelliği bir dalda özel bir anlam vermesidir.
azı sözcükler doğadaki veya yaşamdaki seslerin insanlar tarafından taklit edilmesi ile oluşur. Anlamı doğadaki bir sestir.
| Cümle | Açıklama |
| Arı vızıltıyor | Vızıltı arının çıkardığı sesten türer |
| Şalale şırıtlısı ne güzel | Şırıltı sus sesinden türemiştir |
| Bir aslan miyav dedi minik fare kükredi | Miyav kedi, kükreme de aslanın çıkardığı sesten türemiştir. |
Doğada bulunan, kütlesi ve hacmi olan, duyu organlarıyla algılana bilen kavramlar somut anlamlıdır. Eğer duyu organlarıyla algılanmıyorsa, insanların zihninin bir ürünü ise soyut anlamlıdır.
| Cümle | Açıklama |
| Şimşek sesi ürküttü | Şimşek ve ses somut, ürk- eylemi soyuttur (ses doğada olan, duyu ile algılandığı için somuttur, görmeniz, dokunmanız gerekmez) |
| Adamdan nefret ediyorum | Adam somut, nefret et- soyuttur |
| Sevdim Ali'yi | Sev- soyuttur. Ali somuttur. |
Normal durumlarda somut olan sözcükler mecaz anlamıyla veya yan anlamla soyut özellik kazanabilirler. Buna soyutlama adı verilir.
| Cümle | Açıklama |
| İçimde boşluk var sıkıldım işten | Boşluk aslında somut anlamda iken burada mecaz yoluyla soyut anlamda kullanılmıştır |
| Çok taş kalplidir | Taş sözcüğü somutken soyut anlam verilmiştir. Benzer şekilde kalp de somut bir organ iken soyut anlamda kullanılmış |
Normelde soyut anlama gelen bir sözcük somut anlamda kullanılabilir. Buna da somutlama adı verilir.
| Cümle | Açıklama |
| Bileğine çok güveniyor | Bilek somut bir anlamken burada soyut anlamdaki "güç, kuvvetli, dirençli" olma anlamında kullanılmıştır |
| İyiler hiç ölmez | İyi soyut iken iyiler ile somut olarak insanlar anlatılmıştır |
Sayılabilen, ölçülebilen, azalıp çoğalabilen özellikleri gösteren sözcüklere nicel anlamlı diğer sözcüklere ise nitel anlamlı sözcükler adı verilir.
| Cümle | Açıklama |
| Uzun çocuk | Uzun nicel anlamlıdır |
| Yakın mı buraya | Yakın nicel |
Bazen cümlede kullanımına göre nicel veya nitellik değişebilir.
| Cümle | Açıklama |
| Yakın arkadaştık | Yakın burada nitel |
Tamamen aynı anlama gelen iki sözcük eş anlamlı sözcüklerdir. Birbirlerin yerine çoğunlukla kullanılabilirler.
| Cümle | Açıklama |
| Cevap ver | Yanıt ver |
| Size bir ileti geldi | Size bir mesaj geldi |
| Bir şartı vardı | Bir koşulu vardı |
Ancak "kara gün dostu" ifadesi yerine "siyah gün dostu" denilemez. Kara sözcüğünün soyut anlamı ile siyah eş anlamlı değildir.
Anlamları benzer ve yakın olmakla birlikte tam olarak birbiri yerine kullanılmayan sözcükler yakın anlamlıdır.
| Cümle 1 | Cümle 2 |
| Adamı tuttum | Adamı yakaladım |
| Bana darıldı mı ? | Bana küstü mü? |
| Doğru konuşmadın | Dürüst konuşmadın |
Bazı sözcükler kullanımına göre değişebilir. Örneğin siyah ve kara renk anlamında eş anlamlıdır.
Birbirine tamamen karşı anlamlara gelen sözcüklerdir. Beyaz-siyah, güzel-çirkin, iyi-kötü gibi.
| Cümle 1 | Cümle 2 |
| Soğuk çay güzeldir | Sıcak çay güzeldir |
| Kirli mi ? | Temiz mi ? |
Karşıtlık gerçek anlamlar veya mecaz anlamlar arasında olur. Gerçek anlam ile soyut anlam karşıtlık oluşturmaz.
| Cümle 1 | Cümle 2 |
| Geçmişi temiz adam | Kirli oda (burada temiz-kirli karşıt değildir) |
Sadece ses benzerliği olan anlam olarak hiç ilgisi bulunmayan sözcükler eş seslidir.
| Cümle 1 | Cümle 2 |
| Gül güzel bir çiçektir | Ne olur biraz gülsen |
| Hayat gülmedi bana | Yüz lira mı ? |
| Yüz verdik astar ister | Karaya doğru yüz |
