Bir cümle yüklem (ana eylem), özne (eylemi yapan) ve eylemi, olayı, hareketi ve süreci tanımlayan tümleç öğelerinden oluşur. Bu öğelere cümlenin öğeleri adı verilir. Özne bir cümlede işi, hareketi yapan ya da süreç içinde olan varlığı belirten sözcük veya sözcüklerdir. Yüklem ise bir cümlede eylem, olay, süreç veya durumu anlatan sözcük veya sözcüklerdir.
Tümleçlerin düz tümleç veya nesne, dolaylı tümleç veya yer tamlayıcı ve zarf tümleci olarak üç tipi bulunur. Düz tümleç veya nesne, cümledeki işten, hareketten veya süreçten etkilenen varlığı belirten sözcük veya sözcüklerdir. Dolaylı tümleç ise cümledeki işin, hareketin veya sürecin yöneldiği, bulunduğu, veya çıktığı yeri belirten sözcük veya sözcüklerdir. Zarf tümleci ise cümledeki işin, hareketin veya sürecin zamanını, miktarını, durumunu vb.. belirten sözcük veya sözcüklerdir.
Bir cümlede yüklem ve özne olmak zorundadır. Özne cümle içinde yazılmayabilir ancak yine de vardır. Bu tür yazılmayan öznelere gizli özne adı verilir.
| Cümle | Açıklama |
| Geldim | geldi yüklem iken -m eki birinci tekil kişiyi belirtir ve cümlede gizli özne vardır |
| Ben geldim | geldi yüklem iken Ben öznedir. |
Yüklem bir ek eylem (i- eylemi) ile de olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Adam kapıdadır | -kapıdadır yüklem, Adam özne |
Bir cümlede eylem, olay, süreç veya durumu anlatan sözcük veya sözcüklere yüklem adı verilir. Kurallı cümlelerde yüklem her zaman cümlenin sonunda bulunur. Yüklem bir eylem olabileceği gibi bir ada eklenen ek eylem de olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Ben geldim | geldim yüklem |
| Adam kapıdadır | kapıdadır yüklem |
| Ev çok güzeldi | güzeldi yüklem |
| Çocuk uyuyordu | uyuyordu yüklem |
Yüklem birden fazla sözcükten oluşabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Onu merak ediyordu | merak ediyordu yüklem |
| Hayat uzun bir yoldur | uzun bir yoldur yüklem |
| O kardeşlerin en güzelidir | kardeşlerin en güzelidir yüklem |
Burada dikkat edilmesi gereken söz gruplarının parçalanmamasıdır. Örneğin hayat uzun bir yoldur cümlesinde uzun bir yol ifadesi bir tamlamadır ve parçalanmaması gerekir. Bu nedenle bütün olarak yüklem uzun bir yoldur ifadesidir. Benzer şekilde merak etmek bir kalıptır ve sadece etmek yüklem olarak alınamaz. Kardeşlerin en güzeli de bir tamlamadır ve parçalanamaz. Bu nedenle yüklem kardeşlerin en güzelidir ifadesidir.
En çok yapılan hata yüklemleri sadece eylem veya ek eylemin olduğu sözcüğün alınmasıdır. Eğer kalıplaşmış bir ifade veya tamlama var ise bütün olarak almak gerekir.
Bazen birden fazla yüklem olabilir. Bu durum aslında birden fazla cümlenin olması ile ilgilidir.
| Cümle | Açıklama |
| Adam geldi, biraz bakındı, sonra da gitti. | Aslında burada üç farklı cümle vardır : Adam geldi. Adam biraz bakındı. Adam sonra da çekip gitti |
Görüldüğü gibi aslında aynı özneyi tekrar yazmamak için cümleler virgül ile birleştirilmiştir.
Bazı öğelerin bilerek yazılmadığı cümlelere eksiltili cümle adı verilir. Bu tür cümlelerde yüklem yazılmayabilir.
| Cümle | Açıklama |
| Az veren candan, çok veren maldan | Burada yüklem yok. Ancak verir eylemi yüklemdir ve yazılmamıştır. |
| Hava durgundu. Ne ses ne gürültü ... | Bu cümlede de var(dır) ek eylemi yüklemdir ve yazılmamıştır |
Bazen yüklem vurgu için tekrarlanır, da bağlacı, mı soru eki ve ki eki gelebilir. Bu durumda bu ekler de yükleme dahil edilir :
| Cümle | Açıklama |
| Beni sever mi ki ? | Sever mi ki bütün olarak yüklemdir. |
| Hayat boş, bomboş | Boş, bomboş bütün olarak yüklemdir |
Bir cümlede işi, hareketi yapan ya da süreç içinde olan varlığı belirten sözcük veya sözcüklere özne adı verilir. Her cümlede bir özne vardır. Ancak her zaman yazılmayabilir. Bu tür öznelere gizli özne adı verilir.
Özneyi bulmak için yükleme yapan kim/ne ?, olan ne/kim ? gibi sorular sorulur.
| Cümle | Açıklama |
| geldim | gelen kim? (ben) (gizli özne) |
| Sen geldin | gelen kim? (sen) |
| Adam uyudu | uyuyan kim ? (adam) |
| Hava dün güzeldi | Güzel olan ne ? (hava) |
| Kutunun bütün içi doluydu | Dolu olan ne ? (kutunun bütün içi) |
| Güzel kız gitti | Giden kim ? (güzel kız) |
| Adamı seyretmek eğlenceli | Eğlenceli olan ne ? (Adamı seyretmek) |
Yüklem için yapılan söz öbeklerin parçalanmaması kuralı burada da geçerlidir. Kutunun bütün içi ifadesi bir tamlama olmasından dolayı örnek cümlenin öznesi kutu değil kutunun bütün içi ifadesidir. Benzer şekilde güzel kız gitti cümlesinde de özne kız değil güzel kızdır.
Adamı seyretmek eğlenceli cümlesi türü eylemsilerin olduğu cümlelerde eylemsilerin yüklem olarak alınması da sık yapılan bir hatadır. Halbuki eğlenceli(dir) şeklinde bir ek eylem vardır ve yüklem olan eylem budur. Seyretmek ise bir addır ve adamı seyretmek şeklinde bir ad tamlaması oluşturmuştur.
Şu örneklere bakınız :
| Cümle | Açıklama |
| Okuduğum son kitap güzel | Güzel olan ne ? (okuduğum son kitap) |
| Beğenilen kitapları okumak hoş | Hoş olan ne ? (beğenilen kitapları okumak) |
Bazı cümlelere yapılan ne ? gibi bir soru sorulduğunda gerçek özne değil sözde özne adı verilen bir öğe çıkar.
| Cümle | Açıklama |
| Konu anlaşılmıştır | Anlaşılan ne ? (Konu : sözde özne) |
Burada anlama işini yapan konu değil. Anlama işini yapan ya cümleyi kuran kişinin kendisidir ya da içinde olduğu birinci çoğul kişilerdir. Konu ise sadece etkilenendir. Bu tür cümlelerde aslında nesne olan öğe sözde özne görünümündedir.
| Cümle | Açıklama |
| Elbise yıkanmıştır | Yıkanılan ne ? (Elbise : sözde özne) |
Bu tür durumlarda özne belirsizdir. Örneğin elbiseyi kimin yıkadığı belli değildir.
Bu gizli özne durumu etken eylemken edilgen olan eylemlerde geçerlidir. Örneğin aşağıdaki cümlede elbise öznedir :
| Cümle | Açıklama |
| Elbise sarardı | Sararan ne ? (Elbise) |
Bu tür cümleler için edilgen değil etken soru sorulmalı. Konuyu anlayan kim ? Yıkayan kim ? gibi. Bu tür soruların cevabı meçhul olduğu için birileri, bazıları gibi cevap vermek gerekiyor.
Gereklilik kipinin üçüncü tekil kişi ile yapılan cümlelerin bazılarında da özne belli değildir :
| Cümle | Açıklama |
| Hayatı doyasıya yaşanmalı | Hayatı doyasıya yaşaması gereken kim ? Belli değil |
| Hayvanlar sevilmeli | Sevmesi gereken kim ? Belli değil. İnsanlar, birileri vb.. |
Özneyi belirten sözcük ve sözcük grubu bir tane olmak zorunda değildir. Birden fazla da olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Akşam ben, annem ve babam eğlendik | Ben, annem ve babam hepsi öznedir |
Aslında burada tek bir özne ben, annem ve babam vardır. Kimler eğlendi ? sorusuna cevap olarak ben, annem ve babam verilir.
Bir cümledeki işten, hareketten veya süreçten etkileneni belirten sözcük veya sözcüklere düz tümleç veya nesne adı verilir. Yükleme sorulan ne, neyi, kimi gibi sorular düz tümleci verir. Geçişli eylemlerin olduğu cümlelerde bulunur. Geçişsiz eylemlerin olduğu cümlelerde etkilenen bir şey olmadığı için nesne bulunmaz. Ek eylem ile yapılan isim cümlelerinde de nesne bulunmaz
| Cümle | Açıklama |
| Adam kapıyı kapattı | Neyi kapattı ? (kapıyı) |
| Bugün seni aradım | Kimi aradı ? (seni) |
| Arkadaştan defter aldım | Ne aldı ? (defter) |
| Adam bavul taşıyordu | Ne taşıyordu (bavul) |
Eğer tümleç -i (-ı) ekleriyle belirtilmiş ise buna belirtili nesne veya belirtili düz tümleç adı verilir. Yukarıdaki örneklerde kapıyı ve seni belirtili nesnedir. Eğer -i (-ı) eki yok ise belirtisiz nesne veya belirtisiz düz tümleç adı verilir. Yukarıdaki örnekte defter ve bavul bu şekildedir. Neyi, kimi soruları belirtili nesneyi, özneye sorulan ne sorusu da belirtisiz nesneyi verir.
Bir nesne bir cümle de ayrı bir cümle şeklinde bulunabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Adam kendi kendine “çok yaşlanmışım” dedi | Neyi dedi ? (“çok yaşlanmışım”) |
Bazı isim cümleleri nesne alabilir. Bir şeye veya birine borçlu olmak anlamı kullanıldığında nesne olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Onlar başarılarını annelerine borçludurlar | Neyi borçludurlar ? (başarılarını) |
Bir cümledeki işin, hareketin veya sürecin yöneldiği, bulunduğu, veya çıktığı yeri belirten sözcük veya sözcüklere dolaylı tümleç veya yer tamlayıcısı adı verilir. Eylemin nereye, neye ve kime yöneldiği, nerede, nede, kimde geçtiğini, nereden, neden, kimden ayrıldığını gösterir. Genellikle -e (-a), -de (-da, -te, -ta) ve -den (-dan) ekleri kullanılır. Yükleme sorulan kime? , kimde ?, kimden ? , neye ? neyde ? neyden? , nereye ? nerede? , nereden ? soruları dolaylı tümleci verir. Yüklemle doğrudan değil dolaylı ilgili olduğu içinde de dolaylı tümleç adı verilmiştir.
| Cümle | Açıklama |
| Adam kapıya yöneldi | Nereye yöneldi ? (kapıya) |
| Adam duvardan indi | Nereden indi ? (duvardan) |
| Adamdan ödünç aldım | Kimden aldı ? (adamdan) |
Bir cümlede birden fazla dolaylı tümleç olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Adamı orada, meydanda, buldular | Nerede buldular (orada ve meydanda) |
| Pencerede, hemen dibinde sızmış | Nerede sızmış (pencerede, hemen dibinde) |
Bir cümledeki işin, hareketin veya sürecin zamanını, miktarını, durumun, yönünü, vasıta, şart, soru vb.. belirten sözcük veya sözcüklere zarf tümleci veya zarf tamlayıcısı adı verilir. Ne zaman?, nasıl?, niçin?, niye?, neden?, ne kadar ?, ne şekilde?, ne ile ? , hangi araçla ? , kimin ile ? , hangi amaçla ? gibi sorulan sorular zarf tümlecini verir.
| Cümle | Açıklama |
| Adam bugün geldi | Ne zaman geldi ? (bugün) |
| Cocuk çok çalıştı | Ne kadar çalıştı (çok) |
| Eve yürüyerek gittim | Nasıl gitti ? (yürüyerek) |
| Dövüşe dövüşe geldim | Nasıl geldi (dövüşe dövüşe) |
| Sen aklıma geldikçe gülüyorum | Ne zaman gülüyorum ? (sen aklıma geldikçe) |
| Cocuk arkadaşlarıyla çıkmış | Kiminle çıkmış ? (arkadaşlarıyla) |
| Bugün erken mi gitmeliyim ? | Ne zaman gitmeliyim (erken) |
Bazı sözcükler cümledeki duruma göre ve aldıkları eklere göre farklı tümleç tiplerinden olabilir:
| Cümle | Açıklama | Tür |
| Adam yukarıya çıktı | Nereye çıktı ? (yukarıya) | Dolaylı Tümleç (yer bildiriyor) |
| Adam yukarıyı kontrol etti | Neyi kontrol etti ? (yakarıyı) | Nesne |
| Yukarı bakmasın | Nereye bakmasın ? (yukarı) | Zarf Tümleci (yön bildiriyor) |
Görüldüğü gibi yer bildirdiği zaman dolaylı tümleç, yön bildirdiğinde zarf tümleci ve eylemden etkilenen bir şeyi belirtiyorsa nesne olmaktadır.
Edat Grubu - Edat Tümleci
Edat grubu bir isim grubu ile "ile, için, göre, gibi, kadar, diye, rağmen, karşı, doğru, dolayı..." gibi çekim edatından oluşur. Bazı kaynaklar edat tümleci olarak farklı bir tümleç tipi olduğunu savunmaktadır. Ne ile? kiminle? ne için? kimin için? Ne gibi ? şeklindeki sorulara cevap verir.
| Cümle | Açıklama | Türü |
| Kurt gibi acıkmış | Ne gibi acıkmış (Kurt gibi) | Zarf Tümleci |
| Benimle görüşecekmiş | Kiminle görüşecekmiş | Zarf Tümleci |
| Sizin için yemek hazırladım | Kimin için hazırlamış | Zarf Tümleci |
Yükleme sorulan sorular sonucu bulunamayan sadece yardımcı olarak kullanılan unsurlara cümle dışı unsurlar adı verilir. Açıklama, pekiştirme, denkleştirme, sıralama gibi görevler görürler. Bağlaçlar, ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, ara sözler bu tür unsurlardır. Bu tür unsurlar cümlenin öğesi olarak değerlendirilmez ve dışarıda tutulur. Ancak bu unsurlar özne veya tümleç içinde olmadıkları zaman cümle dışı unsur olarak kabul edilir. Aksi takdirde tümleç veya öznenin bir parçasıdır.
| Cümle | Açıklama |
| Bir daha gelmem ey İstanbul | Gelmem yüklem, bir daha zarf tümleci, ey istanbul ünlem ve hitap ifadesidir |
| Aslı, çok uğraşma | Uğraşma yüklem, çok zarf tümleci, Aslı ise hitaptır. Gizli özne sen sözcüğüdür. |
| Hey, gelin buraya | Gelin yüklem, buraya dolaylı tümleç, Hey ise ünlem |
| Adama, o bilmiyor tabi, sürpriz yapacağız | Sürpriz yapacağız yüklem, adama nesne, o bilmiyor tabi ara sözdür |
