Türkiye Türkçesinde kurallı bir cümlede özne başta, yüklem sonda olur. Bu yapıdaki cümleye kurallı cümle adı verilir. Diğer öğeler ise araya yerleşir :
| Sözcük | Açıklama |
| Ben dün akşam uçakla İstanbul’a geldim | Ben özne, geldim yüklem ve aradakiler tümleç |
Ancak devrik cümlelerde değişebilir. Öğelerin özne tümleç yüklem şeklinde sıralanmayan cümlelere devrik cümle adı verilir :
| Sözcük | Açıklama |
| Geldin nihayet bu dünyaya sen | Geldin yüklem, sen özne ve aradakiler tümleç |
| Geldin sen nihayet bu dünyaya | Geldin yüklem, sen özne geri kalan tümleç |
Tek bir cümleden oluşan cümlelere basit cümle adı verilir. Bir veya daha fazla cümle öğesi yerinde kendi özne ve yüklemi bulunan yan cümlecikler içeren cümlelere ise karmaşık cümle, komplex cümle veya birleşik cümle adı verilir. Yan cümle veya cümlecik bir cümle içinde bir öğe yerine geçen cümle olarak düşünülebilir.
Tek bir yüklemin olduğu cümleye basit cümle denir. Diğer öğeler yükleme doğrudan bağlıdır. Sözcük sayısı ne kadar çok olursa olsun eğer tek bir yüklem var ise bu cümle basittir. Aşağıdaki cümle basit bir cümledir ve sadece tek bir yüklemi vardır:
Dün akşam Ankara’dan uçakla uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra sizi görmeye, doyasıya sarılmaya geldim
Bir temel cümle bir de onu anlam ve göre bakımından tamamlayan bir veya daha fazla yan cümleden oluşan cümlelere birleşik cümle veya karmaşık cümle adı verilir. Bu cümlelerde asıl yargıyı belirten cümleye temel cümle veya ana cümle adı verilir. Temel cümleyi tamamlayan cümleye ise yan cümle adı verilir.
| Sözcük | Açıklama |
| Gelirsen memnun olurum | memnun olurum temel cümle. Gelirsen yan cümledir |
| Adam “ölüyorum” dedi | Adam dedi temel cümle, “ölüyorum” yan cümle |
| Gel ki göresin | Gel ana cümle, göresin yan cümle |
Yan cümlelerinde de kendi yüklem ve özneleri vardır :
| Sözcük | Açıklama |
| Bugün susarsam yarın ölürüm | Bugün susarsam yan cümledir ve susarsam yüklem, ben gizli özne, bugün zarf tümlecidir |
| Gel buraya ki rahat göreyim | Rahat göreyim yan cümledir. Göreyim yüklem, ben gizli öznedir |
Sıralı Birleşik Cümle
Virgül, noktalı virgül , ve, ya .. ya , ne .. ne gibi bağlaçlarla birbirine bağlanan cümlelerden oluşan cümleye sıralı cümle adı verilir. Eğer ortak bir öğe yok ise bağımsız sıralı cümle olur. Eğer ortak bir öğre var ise bağımlı sıralı cümle olur. Aşağıdaki örneklerde ortak bir öğe yoktur :
| Sözcük | Açıklama |
| Gelen gelir, gelmeyen eve döner | Gelen gelir ile gelmeyen eve döner cümlesi iki ayrı cümledir. |
| Yağız at kişnedi, meşin kırbaç şakladı | Yağız at kişnedi ile meşin kırbaç şakladı iki ayrı cümledir |
Ancak bu örneklerde ortak bir öğe vardır :
| Sözcük | Açıklama |
| Adam geldi, düşündü, döndü | Adam geldi, adam düşündü, adam döndü üç farklı cümlede Adam öznesi ortak olarak kullanılmış |
| Duvarı nem, insanı gam yıkar | Yıkar yüklemi duvarı nem yıkar ve insanı gam yıkar cümlelerinde ortak olarak kullanılmış |
| Bağlamasını aradı, bulamadı | Bağlamasını aradı ve bağlamasını bulamadı cümlesinde nesne olan bağlama ortak kullanılmış |
Fiilimsi Bulunan Cümle
Yan cümlede fiilimsilerin olduğu birleşik cümlelerdir.
| Sözcük | Açıklama |
| Son gülen iyi güler | Son gülen bir yan cümledir. |
| Sevmekten kim hoşlanmaz | Sevmekten bir yan cümledir. |
İç İçe Birleşik Cümle
Eğer başka bir cümle, ana cümle içine de-, say-, gör-, duy- gibi eylemlerle aktarıldığında içi içe cümle şeklinde birleşik cümle oluşur. Aslında cümle içinde cümle vardır.
| Sözcük | Açıklama |
| Bana demezler “ne haber” bugün | Bana demezler bugün ana cümle, “ne haber” yan cümledir. |
| Bu acı sona ersin dilerim | Dilerim ana cümle, bu acı sona ersin yan cümledir ve ana cümlede belirtisiz nesne (neyi diler?) görevindedir |
Şartlı Birleşik Cümle
-se (-sa) eki ile şart belirterek ana cümleye bağlanan cümlelerdir.
| Sözcük | Açıklama |
| Kurt kocarsa itlerin maskarası olur | itlerin maskarası olur ana cümle, kurt kocarsa ise yan cümledir. |
| Ona bakarsan hayat hep güzel | hayat hep güzel ana cümle, ona bakarsan yan cümledir. |
İlgi Birleşik Cümlesi
Ki bağlacı olan birleşik cümlelerine ilgi birleşik cümlesi adı verilir. Ki bağlacı ile yapılan cümlelerde ana cümle ki bağlacından önce olandır.
| Sözcük | Açıklama |
| Yaşat ki yaşayasın | Yaşat ana cümle, yaşayasın yan cümledir. |
| Unutma ki her ölen yalnız ölür | Unutma ana cümle, her ölen yalnız ölür yan cümledir. |
Diğer Bağlı Cümleler
Bir bağlaç ile birbirine anlam olarak bağlı olan cümleler bağlı cümlelerdir.
| Sözcük | Açıklama |
| Gördüm ama anlamadım | Gördüm ve anlamadım cümleleri bağlanmış |
| Geç kaldım ancak iyi oldu | Geç kaldım ve iyi oldu cümleleri bağlanmış |
| Gitti de göremedi | Gitti ve göremedi cümleleri bağlanmış (de buna rağmen gibi bir anlama gelmiştir) |
| Hem çalışıyorum hem okuyorum. | Çalışıyorum ve okuyorum cümleleri bağlanmış |
İçinde her bağlaç geçen cümle birleşik cümle olması gerekmiyor. Bağlaçlar sadece cümleleri bağladığı zaman birleşik cümle oluşur.
Yüklemin türüne göre cümleler fiil cümlesi ve isim cümlesi olarak ikiye ayrılırlar. Fiil cümlesi yüklemin çekimli eylem veya birleşik eylemlerle yapıldığı cümlelerdir. İsim cümlesi ise yüklemin isimlere gelen ek eylemlerle yapıldığı cümlelerdir. İsim cümleleri öznenin ne olduğunu veya bir durumu bildirir ve çoğunlukla özne ve yüklemden oluşur.
| Cümle | Açıklama |
| Ben kaçtım | Fiil cümlesi |
| Adam zeki | İsim cümlesi (zeki aslında zekidir şeklindedir ve dir ek eylemdir) |
| Adam özlüyordu | Fiil cümlesi |
| Bu yerde hayata yoktur | İsim cümlesi |
| Hastalığı nüksetti | Fiil cümlesi (birleşik fiil var) |
| Seni sevebilir | Fiil cümlesi |
| İyi ki param var | İsim cümlesi |
| Adamın haberi yok | İsim cümlesi |
Fiil cümleleri aşağıdaki gibi farklı zamanlarda olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Ben gittim. | Görülen geçmiş zaman |
| Adam gitmiş | Duyulan geçmiş zaman |
| Güneş hep doğar | Geniş zaman |
| Yağmur yağıyor | Şimdiki zaman |
| Tren gelecek | Gelecek zaman |
Şart, istek, gereklilik ve emir kipinde olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Sen git dayın gelsin | Emir |
| Keşke benim olsa | Şart |
| Şuradan bir çıkayım | İstek |
| Bırakıp gitmemeli | Gereklilik |
Zaman ve ek eylemin birleşmesiyle oluşan birleşik eylem şeklinde olabilir.
| Cümle | Açıklama |
| Adam çok istiyordu | Hikaye |
| Seni seviyormuş | Rivayet |
Etken, edilgen, dönüşlü, işteş, ettirgen, oldurgan gibi çatı şeklinde olabilir :
| Cümle | Açıklama |
| Kitabı okudum | Etken |
| Kitap okundu | Edilgen |
| Hızlı giyindim | Dönüşlü |
| Adamla gülüştük | İşteş |
| Arabayı yıkattım | ettirgen |
| Arabayı yıkattırdım | oldurgan |
