Ya- Kökü ve Bu Kök İle Türeyen Kelimeler

Türkiye Türkçe'sinde Ya- kökü ile başlayan çok sayıda kelime kullanılmaktadır. Ancak ya-mak eylem kökü kullanılmamaktadır. Bu yazıda bu eylem kökünden türeyen isim ve eylemlere bakacağız.
Ya- kökünün ışımak, parlamak, ateş, yanma ile ilişkili bir anlama geldiği tahmin edilebilir. Aşağıdaki bir kaç kelimeden bunu anlayabilirsiniz.

Ya-n-mak
Ya-k-mak
Ya-l-mak (Parlama, yanmaya başlama)
Ya-l-ap, Yal-ım (Alev, parıltı)
Ya-l-dız>Yıldız
Ya-l-az>Alaz (Alev, parıltı)
Ya-l-dır-ım> Yıldırım
Ya-rı-mak (Işık saçmak, aydınlatmak)
Yal-u-mak>Yaş-u-mak>Işımak
Yaşuk>Işık
Ya-n-gın

Ya- kökünün aslında eski Türkçe'de ñ (geniz n)  olduğu belirtilmektedir. Bu ses Oğuz grubu Türkçesinde y sesine dönüşmüştür. Moğolcada ise n sesine dönüşmüştür. Örneğin Moğolcada aşağıdaki örnekler verilebilir

na- : ışımak
na-r  : parıldamak, ışık saçmak
nar-an  : güneş

Moğolcadaki anlama bakıldığında ya- kökünün ışımak gibi bir köke dayandığı varsayılabilir.
Ya köküne dönüşlülük eki -n getirilerek (döv-(ü)n-mek, kaşı-n-mak gibi) "kendi kendine" ışıma anlamı ile ya-n-mak eylemi türer. Pekiştirme etkisi veren -k eki (bur-k-mak, kır-k-mak gibi) getirilerek ise ya-k-mak eylemi (bir şeyin yanmasını sağlamak) yaratılır. Edilgenlik eki -l ile (sev-il-mek, döv-ül-mek, öv-ül-mek gibi) de ya-l-mak ile de ışıldama anlamı katılmış diye tahmin edilebilir. Geçişsiz fiilileri geçişli hale getiren -r (çık-(a)r-mak, piş-(i)r-mek gibi) eki ile de aydınlatmak, ışıtmak anlamına gelen yar-ı-mak,yar-u-mak eylemi türemiş olabilir.
Ya-n-mak, Ya-l-mak,Ya-k-mak,Ya-r-mak eylemlerine gelen eklerle çok sayıda kelime türemektedir. Yaygın kullanımı devam eden kelimelerin bir kısmı aşağıdaki gibidir :

Ya-l-dız>Yıldız
Ya-l-dız
Ya-l-dır-ım> Yıldırım
Yan-gın
Yan-ık
Yar-u-mak>Yaşu-mak>Işı-mak
Yar-uk>Yaşu-k>Işı-k
Yar-ın (bir sonraki günün sabahı, gün ışıdığı zaman anlamından gelmiştir)
Ya-ğız (Yağız kelimesi kızıl, koyu kahverengi, siyah arasında bir rengi belirtir. Bu kelime de Ya- kökünden gelme ihitmali vardır)

Al, Ala, Ela

Ya-l kelimesinden başdaki y harfinin düşerek kırmızı anlamına gelen Al kelimesinin türediği tahmin edilmektedir. Al kelimesi ateş sonucu çıkan kırmızı-turuncu renkleri belirtmektedir. Hatta karışık anlamına gelen Ala kelimesi de Al-a şeklinde Al kelimesinden türediği düşünülebilir. Ala kelimesi de daha sonra Ela'ya dönmüş ve karışık renkli göz renklerini anlatmak için kullanılmıştır. Ala kelimesinden alaca (karışık renk), alacalı bulacalı, alabalık gibi kelimeler oluşmuştur.

Farsça Alavdan Türkçe Aleve

Bazı kaynaklarda Alev kelimesinin Farsçadan alındığı belirtilir. Ancak bu doğru değildir. Alev kelimesi  Yal-az>Yal-av>Alav>Alev şeklinde oluşmuş bir kelimedir. Yalaz ve Yalav kelimesi alev anlamında Eski Türkçede geçmektedir. Farsça'ya Türkçeden geçmiştir.

Kaynaklar

Web

www.nisanyansozluk.com/?k=Alev&x=0&y=0
www.etimolojiturkce.com/kelime/alev
bilimdili.com/toplum/dil/kasgarli-turkce-mogolca

Kitap

Elifin Öküzü ya da Sürprizler Kitabı , Sevan Nişanyan

Makale

AL Kök Sözcügü, Haluk BERKMEN