Osmanlı alfabesi aşağıdaki harfleri içermektedir :
-
ﺍ (elif) , a veya e sesini verir. Türkçe kelimelerde sesli harf olarak A yerine kullanılır. Arapça ve Farsça kelimelerde uzatma olarak (Â) okunur
-
ﺀ (hemze) , elif gibi okunur ve genellikle arapça olan kelimelerde kullanılır
-
ب (be), b sesi
-
ﭖ (pe) , pe sesi, Türkçe ve Farsça kelimelerde bulunur
-
ت (te) , t sesi, ince seslilerde kullanılır
-
ث (se) , s harfi hafif peltek s gibi okunur. t ile s arası bir sestir. Sadece Arapça kelimelerde kullanılır
-
ج (cīm) , c sesi
-
ﭺ (çim) , ç sesi. Bu harf Farsça'dan geçmiştir ve Arapça kelimelerde bulunmaz
-
ح (ha) , kalın ha sesi. Türkçe kelimelerde az kullanılır
-
خ (hı) , kalın ve sert bir sestir. Türkçe kelimelerde az kullanılır
-
د (dal) , d sesi
-
ذ (zel) , z sesi. Sadece Arapça kelimelerde kullanılır
-
ر (re) , r sesi
-
ز (ze) , z sesi. Türkçe kelimelerde kullanılır
-
ﮊ (je) , j sesi. Bu harf Farsçadan geçmiştir ve Arapça kelimelerde bulunmaz
-
س (sin) , s sesi , genellikle ince seslilerde kullanılır
-
ش (şin) , ş sesi
-
ص (sad) , s sesi, daha çok kalın seslilerde kullanılır
-
ض (dad) , bazen kalın d bazen kalın s okunur, Türkçe kelimelerde kullanılmaz
-
ط (tı) , t sesi, genellikler kalın sesler için kullanılır
-
ظ (zı) , z sesi. Türkçe kelimelerde kullanılmaz
-
ع (ayn) , Türkçe kelimelerde kullanılmaz. Kendinden önce herekeye göre A,I,O okunabilir. Hereke yok ise ' kesik okunur
-
غ (ğayn) , g veya ğ sesini verir, kalın seslilerde kullanılır
-
ف (fe) , f sesi
-
ق (kaf) , k, sesi, kalın seslerde kullanılır.
-
ك (kef) , ke sesi, ince seslerde ile kullanılır
-
ﮒ (gef veya kef-i farisi), genellikle g ve ğ harfini okutur
-
ﯓ (kâf-i türki veya sağır kef veya nazal N) , türkçede bulunana n'den sonra g sesinin okunması
-
ل (lam) , l sesi
-
م (mim) , m sesi
-
ن (nun) , n sesi
-
و (vav) , v sesi, o,ö,u,ü sesi yerine de kullanılır
-
هـ (he) , h sesi , genellikler ince sesliler ile kullanılır. e sesi yerine de kullanılır
-
ﻻ lamelif , lam ve elif sesini birlikte verir
-
ي (ye) , y sesi, I veya İ sesi yerine de kullanılır
Osmanlı alfabesindeki harflerin sözcük başında , ortasında ve sonunda yazılışları ve okunuşları toplu olarak verilmektedir :
| Harf | Sonda | Ortada | Başta | Adı | Okunuşları |
| ﺍ |
ﺎ |
— |
elif |
a, e |
| ﺀ |
— |
hemze |
', a, e, i, u, ü |
| ﺏ |
ﺐ |
ﺒ |
ﺑ |
be |
b |
| ﭖ |
ﭗ |
ﭙ |
ﭘ |
pe |
p |
| ﺕ |
ﺖ |
ﺘ |
ﺗ |
te |
t |
| ﺙ |
ﺚ |
ﺜ |
ﺛ |
se |
s |
| ﺝ |
ﺞ |
ﺠ |
ﺟ |
cim |
c |
| ﭺ |
ﭻ |
ﭽ |
ﭼ |
çim |
ç |
| ﺡ |
ﺢ |
ﺤ |
ﺣ |
ha |
h |
| ﺥ |
ﺦ |
ﺨ |
ﺧ |
hı |
h |
| ﺩ |
ﺪ |
— |
dal |
d |
| ﺫ |
ﺬ |
— |
zel |
z |
| ﺭ |
ﺮ |
— |
re |
r |
| ﺯ |
ﺰ |
— |
ze |
z |
| ﮊ |
ﮋ |
— |
je |
j |
| ﺱ |
ﺲ |
ﺴ |
ﺳ |
sin |
s |
| ﺵ |
ﺶ |
ﺸ |
ﺷ |
şın |
ş |
| ﺹ |
ﺺ |
ﺼ |
ﺻ |
sat, sad |
s |
| ﺽ |
ﺾ |
ﻀ |
ﺿ |
dat, dad |
d, z |
| ﻁ |
ﻂ |
ﻄ |
ﻃ |
tı |
t |
| ﻅ |
ﻆ |
ﻈ |
ﻇ |
zı |
z |
| ﻉ |
ﻊ |
ﻌ |
ﻋ |
ayın |
'a, h |
| ﻍ |
ﻎ |
ﻐ |
ﻏ |
gayın |
g, ğ |
| ﻑ |
ﻒ |
ﻔ |
ﻓ |
fe |
f |
| ﻕ |
ﻖ |
ﻘ |
ﻗ |
kaf |
k |
| ﻙ |
ﻚ |
ﻜ |
ﻛ |
kef |
k, g, ğ, n |
| ﮒ |
ﮓ |
ﮕ |
ﮔ |
gef veya kef-i farsi |
g, ğ |
| ﯓ |
ﯔ |
ﯖ |
ﯕ |
kâf-i türki,nazal n |
ng |
| ﻝ |
ﻞ |
ﻠ |
ﻟ |
lam |
l |
| ﻡ |
ﻢ |
ﻤ |
ﻣ |
mim |
m |
| ﻥ |
ﻦ |
ﻨ |
ﻧ |
nun |
n |
| ﻭ |
ﻮ |
— |
vav |
v, o, ö, u, ü |
| ﻩ |
ﻪ |
ﻬ |
ﻫ |
he |
h, e, a |
| ﻻ |
ﻼ |
— |
lamelif[3] |
la |
| ﻯ |
ﻰ |
ﻴ |
ﻳ |
ye |
y, ı, i |
Not : Bu tablo http://tr.wikipedia.org/wiki/Osmanl%C4%B1_alfabesi sitesinde alınmıştır.
Eski Türk alfabesinde bazı harfler sonraki harfler ile bitişir, bazı harfler ise bitişmezler :
- Kendinden önceki harfler ile bitişen , sonraki harflerle bitişmeyen harfler : ﺍ (elif) , د (dal), ذ (zel), ر (re), ز (ze) , ﮊ (je) , و (vav) , ه (He)
- Diğer harfler kendisinden önceki ve sonraki harfler ile bitişirler. Bu harfler başta ve ortada değişime uğrarlar ancak en sonda olurlarsa yanlız başına bulunurlar.
Osmanlı alfabesinde bazı harfler sadece Arapça'dan geçen kelimelerde, bazıları sadece Türkçe kelimelerde, bazıları Türkçe ve Farsça kelimelerde kullanılır. Harflerin kullanımı için aşağıdaki gibi bilgi verilebilir :
- Çoğunlukla Arapça kökenli kelimelerde kullanılan , Türkçe ve Farsça kelimelerde kullanılmayan harfler : Se ( ث ) , Hı ( خ ) , Zel ( ذ ) , Dad ( ض ) , Zı ( ظ ), Ayn ( ع)
- Sadece Türkçe ve Farsça'da kullanılan ve Arapça'da kullanılmayan harfler : Pe ( ﭖ ) , Çim ( ﭺ ) , Je ( ﮊ ) , Kef-i Farisi ( ﮒ )
- Sadece Türkçe'de kullanılan harfler : nazal N ( ﯓ )
- Türkçe'de az kullanılan harfler : Ha ( ح ) , Hı ( خ )
Benzer sesleri veren harflerin kelime kökenine göre (Türkçe, Arapça, Farsça) kullanımı ile ilgili bilgi aşağıdaki gibidir :
- T Sesi İçin
- Te ( ت ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de ince sesliler ile kullanılır
- Tı ( ط ): Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de kalın sesliler ile kullanılır
- Dal ( د ) : Bazı T gibi okunana harfler Dal ile yazılmaktadır
- S Sesi için
- Se ( ث ) : Sadece arapça kökenli kelimelerde kullanılır
- Sin ( س ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de ince sesliler ile kullanılır
- Sad ( ص ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de kalın sesliler ile kullanılır
- K Sesi için
- Kaf ( ق ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de kalın sesliler ile kullanılır
- Kef ( ك ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de ince sesliler ile kullanılır
- G veya Ğ Sesi
- Gayn ( غ ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır. Türkçe'de kalın sesliler ile kullanılır
- Kefi-Farisi ( ﮒ ): Türkçe ve Farsça kökenli kelimelerde kullanılır, Arapça kelimelerde kullanılmaz. Türkçe'de ince sesliler ile kullanılır
- H Sesi
- Ha ( ح ) : Çoğunlukla Arapça ve Farsça kelimelerde kullanılır. Ancak Türkçe kökenli bazı kelimelerde de kullanılır
- Hı ( خ ) : Çoğunlukla Arapça ve Farsça kelimelerde kullanılır. Ancak Türkçe kökenli bazı kelimelerde de kullanılır
- He ( هـ ) : Çoğunlukla Türkçe kelimelerde bu harf kullanılır ve ince sesliler ile kullanılır
- D Sesi İçin
- Dal ( د ): Türkçe kelimelerde D sesi Dal ile gösterilir
- Tı ( ط ): Eski lehçeye göre bazı D sesi geçen yerlerde Tı yazılır
- Z Sesi
- Ze ( ز ) : Türkçe kelimelerde çoğunlukla ze sesi kullanılır
- Zel ( ذ ): Çoğunlukla Arapça ve Farsça kelimelerde kullanılır
- Zı ( ظ ) : Çoğunlukla Arapça ve Farsça kelimelerde kullanılır
- Dat ( د ): Bazen Z sesi yerine kullanılan Dat harfi de Arapça ve Farsça kelimelerde kullanılır
- N Sesi
- Nun ( ن ) : Türkçe-Arapça-Farsça kökenli kelimelerde kullanılır
- Nazal N ( ﯓ ) : Nazal N bazı Türkçe kelimelerde N'ye yakın bir ses olarak kullanılır. Bazen üsteki işaret kullanılmaz ve Kâf-i Arabî gibi yazılır.
Osmanlı alfabesinde sesli harfleri çıkarmak için aşağıdaki 4 harf kullanılmaktadır :
- ﺍ (elif) : Sonuna geldiği harfi A ile okutur. Örneğin بال ifadesi "Bal" şeklinde okunur. Kelime başında çoğunlukla medli elif ile yazılır. Örneğin آت i ifadesi at şeklinde okunur. İki hecesinde a sesi olan kelimelerde bazen ilk elif yazılmayabilir. Bazı kelimelerin sonunda a harfi için he veya ye harf kullanılabilir.
- ه (he) : Sonuna geldiği harfi E sesi ile okutur. Hece veya kelime sonunda yazılır başında ve ortasında bu harf yazılmaz. Bu nedenle varsayılan olarak bir harf E sesi ile okutulur. Örneğin دده ifadesi "Dede" anlamına gelmektedir ve ilk E yazılmamıştır. Kelime sonlarında bazen A olarak okunur.
- ي (ye) : Sonuna geldiği harfi I ve İ şeklinde okutur. Önceki harfin sesli olup olmamasına veya Türkçe ses uyumuna göre nasıl okunacağı değişir. Örneğin ديري ifadesi "Diri" anlamına gelmektedir. Kelime sonlarında bazen U veya Ü olarak okunur. Kelimelerin başında elif ile birlikte kullanılır. Örneğin ايپ ifadesi "ip" olarak okunur
- و (vav) : Sonuna geldiği harfi O,Ö,U veya Ü şeklinde okutur. Önceki harfin sesli olup olmamasına veya Türkçe ses uyumuna göre nasıl okunacağı değişir. دوش ifadesi "Düş" anlamına gelir. Kelimenin başında elif ile birlikte kullanılır. Örneğin اوق ifadesi "ok" olarak okunur. İki veya daha çok hecesi yuvarlak ünlü ise ilk hecedeki harf yazılmayabilir.
Osmanlı Türkçesinde Türkçe kökenli kelimeler için sesli harflerin başta, ortada , sonda yazılıp yazılmama durumu seslere göre aşağıdaki gibi gösterilebilir :
| Ses |
İlk Harf İse |
İlk Hece |
Kelime Ortası |
Kelime Sonu |
Özel Durumlar |
| A (ﺍ Elif ) |
Üzerinde med işareti ile yazılır (آ) |
Genellikle yazılır |
İnce seslilerde yazılır, kalın seslilerde çoğunlukla yazılmaz |
Yazılır |
Kelime sonunda A sesi için bazen He ( ﻪ şeklinde ) kullanılır |
| E (ه He) |
Elif ile gösterilir |
Yazılmaz |
Yazılmaz |
Yazılır |
He harfi kelime sonunda bazan A olarak okunur. ( ﻪ şeklinde ) |
| I ve İ (ي Ye) |
Elif ve ardından Ye ile yazılır ( اي Ye harfi bir sonraki harf ile bitişik yazılabilir ) |
Genellikle yazılır |
Genellikle yazılır |
Yazılır |
Ye harfi son harf olduğunda bazen u veya ü olarak okunur. ﻯ şeklinde yazılır |
| O , Ö , U ve Ü (و Vav) |
Elif ve ardından Vav ile yazılır (او ) |
Genellikle yazılır |
Genellikle yazılır |
Yazılır |
Ye harfi son harf olduğunda bazen u veya ü olarak okunur. ﻯ şeklinde yazılır |
Osmanlı Türkçesinde Türkçe kökenli kelimelerde , özellikle eski kelimeler için, yazılışları ile okunuşları farklıdır. Bazı okunuş farklı olan sesler aşağıdaki gibidir :
- Kâf-i Farisi (ﮒ ) olarak yazılır ancak Y veya V olarak okunur. (Bazı kitaplarda bu kullanım için ayrı bir harf olarak düşünülür ve bu harf için Kâf-i Yâyi veya Kâf-i Vâvi adı kullanılır). Örneğin بگ ifadesi Beg(ğ) şeklinde yazılmasına rağmen Bey şeklinde okunur. Örneğin گوگده ifadesi Gög(ğ)de şeklinde yazılmasına rağmen gövde şeklinde okunur
- Bazı kelimelerde yazılan Kef ( ك ) okunmaz. Örneğin ىگرمى ifadesi Yig(ğ)irmi şeklinde yazılır ancak Yirmi olarak okunur
- Bazı kelimelerde Ye ( ي ) harfi İ veya I şeklinde değil E şeklinde okunurlar. Örneğin ديمك ifadesi Dimek şeklinde yazılmasına rağmen Demek olarak okunur
Osmanlı Türkçesinde harekeler (özellikle ilk dönemlerinde kullanılır, daha sonraki dönemlerde kullanılmamıştır) aşağıdaki gibidir :
- Üstün (Arapça fetha) : Harfin üzerine çapraz şeklinde hafif eğik bir çizgi olarak koyulur. a veya e sesini okutur
- Ötre (Arapça damme) : Harfin üzerine çizilen vav harfine benzeyen (fiyonka benzer) bir işarettir. o, ö, u veya ü sesini okutur
- Esre (Arapça kesre) : Harfin altına çapraz şeklinde hafif eğik bir çizgi olarak koyulur. ı veya i sesini okutur
Yukarıdaki harekelerin son harfte çift yazılması şeklinde olan harekelere Tenvin adı verilmektedir. Üç çeşit tenvin bulunur :
- Üstünlü Tenvin : Son harfe iki tane üst üste üstün koyulmasıdır. Kelimenin sonunu an veya en şeklinde okutur
- Ötreli Tenvin : Son harfe iki tane ötre koyulmasıdır (Şekil farklıdır). Kelimenin sonunu un veya ün şeklinde okutur
- Esreli Tenvin : Son harfin altına iki tane üst üste esre koyulmasıdır. Kelimenin sonunu ın veya in şeklinde okutur
Med, şedde ve cezm adı verilen yardımcı işaretler de bulunmaktadır :
- Med : Elif harfinin üzerine konulur ve â sesini verir : آَ
- Şedde : Çoğunlukla arapça kökenli kelimelerde üzerine konulan harfi çift okutmak içindir : بّ
- Cezm : Üzerine konulduğu harfi ünsüz olmadan okutur : بْ
Osmanlı alfabesinde tek ses için ince ve kalın olarak iki harf gösterimi bulunmaktadır. Hem kalını hem incesi olan sesler aşağıdaki gibidir:
- k sesi , kalın : kaf (ق) ; ince : kef (ك)
- t sesi , kalın : tı (ط) ; ince : te (ت)
- z sesi, kalın : zı (ظ) ; ince : ze (ز)
- s sesi, kalın : sad (ص) ; ince : sin (س)
- ğ sesi, kalın : gayın (ع) ; ince : gef (ﮒ)
Not: Türkçe kökenli kelimelerde genellikle ince sesliler tercih edilmektedir
Türkçe eklerin yazımı ile ilgili aşağıdaki kurallar verilebilir :
-
Bazı Türkçe ekler büyük küçük ünlü uyumuna göre değişmeden aynı şekilde yazılmaktadır. Örneğin جى ifadesi -ci eki için kullanılır ve -cı, -ci, -cu, -cü, -çı, -çi , -çu, -çü içinde aynı şekilde yazılırlar
-
Bazı eklerde ortadaki ünlüler genellikler yazılmazlar. Örneğin جق (-cak eki) ifadesinde ortada olan a harfi yazılmaz.
-
Kelimeler ile ekler ve eklerin kendi aralarına gelen kaynaştırma harfleri genellikle yazılmamaktadır. Örneğin گليورم (gel-(i)-yor-(u)m ifadesinde parantez içindeki harfler yazılmamaktadır
Osmanlı Türkçe'sinde Türkçe eklerin yazımı aşağıdaki gibidir :
- -a (e) : ه veya يه
- -ar (er) (geniş zaman eki) : ر veya ار
- -alı : الى
- -eli : ه لى
- -ir (ır) (geniş zaman eki) : ر veya ير
- -ur (ür) (geniş zaman eki) : ر veya ور
- -arak : رق
- -erek : ه رك
- -ce (ca,ça,çe) : جه
- -ci (cı,cu,cü,çi,çı,çu,çü) : جى
- -cek (cik,cük) veya - ecek (gelecek zaman) : جك
- -cak (cık,cuk) veya -acak (gelecek zaman) : جق
- - ceğiz : جغز
- - cağız : جكز
- -de (da,de,ta,te) : ده
- -den (dan,tan,ten) : دن
- -di (dı,du,dü,tı,tu,tü) (geçmiş zaman eki) : دى
- -dık, -duk, -tuk, tık : دق
- -dik, -dük, -tik, tük : دك
- -dıkça : دقجه
- -dikçe : دكجه
- -dır (dir, dur, dür, tır, tir, tur, tür) : در
- -daş : داش
- -i (ı,u,ü) : ى
- -ici (ıcı,ucu,ücü) : يجى
- -il, -ıl : ل
- -ıp, -ip, -up, -üp : وب
- -im (ım) : م veya يم
- -in, -ın : ن
- -inci, -ıncı, -uncu , üncü : نجه veya ينجه
- -iken , -ken : كن veya ايكن
- -um (üm) : وم
- -iş (ış, uş, üş) : ش veya (sesli ile biten kelimeye eklendiğinde يش veya وش şeklinde yazılır)
- -iz (ız,uz,üz) : ز
- -la : ﻻ
- -le : له
- -lan : ﻻن
- -len : لن
- -ler (lar) : لر
- -leri (ları) : لرى
- -laş : ﻻش
- -leş : لش
- -li (lı) : لى
- -lu(lü) : لو
- -lik (lük) : لك
- -lık (luk) : لق
- -ki (kü) : كى
- -m (iyelik eki) : م
- -mi (mı,mu,mü) (soru eki) : مى
- -meli,-malı (gereklilik eki) : ملى (bazen kalın ünlüler ile مالى şeklinde, ince ünlüler ile مه لى şeklinde yazıldığı olmaktadır)
- -ma (me) : مه (bazen kalın ünlüler ile ما şeklinde de yazıldığı olur)
- -madan : مادن
- -meden : مدن
- -mak : مق (sesli bir harf eklendiğin مغ şeklinde yumuşamaktadır)
- -mek : مك (sesli bir harf eklendiğin مغ şeklinde yumuşamaktadır)
- -makta : مقده
- -mekte : مكده
- -mız (miz,muz,müz) : مز
- -miş (mış,muş,müş) : مش
- -n (iyelik eki) : ك (kef kullanılmaktadır) veya نك
- -ncı (nci,ncu,ncü) : نجى
- -nız (niz,nuz,nüz) :كز (kef kullanılmaktadır)
- -se (-sa) (şart eki) : سه
- -si (sı,su,sü) : سى
- -sin (-sın,sun,sün) : سك
- -siniz (sınız,sunuz,sünüz) : سكز
- -sız (siz,suz,süz) : سز
- -ti (tı,tu,tü,di,dı,du,dü) : دى veya تى
- -yor (şimdiki zaman) : يور
Osmanlı Türkçesinde en çok kullanılan edat, bağlaç veya ünlemlerin yazılışları aşağıdaki gibidir:
- Ön Edatlar
- با (ba) , -a, -e , -li , -lı, ile anlamlarına gelmektedir. Örnek : باوقار (bâ-vekâr, vakarlı)
- ب (be) , به (be) , -a, -e, ile anlamlarına gelmektedir. Örnek : بنام (be-nâm, namlı)
- بر (ber) , üzerine, üzerinde anlamına gelmektedir. Örnek : بركمال (ber-kemal, mükemmel)
- براى (beray) , için anlamına gelmektedir.
- در (der), -de,-de,içinde anlamına gelmektedir. Örnek : درحال (derhal)
- از (ez), -den, -dan anlamına gelmektedir. Örnek : ازبر (ez-ber, içten-zihinden)
- تا (ta), kadar, .. değin) . (be ile birlikte kullanılır). Örnek : تاابد (tâ ebed-edebiyete kadar)
- Bağlaç (Bağlanma Edatları)
- اما (ama, amma)
- على اجصوص (ale'l husûs)
- انجق (ancak)
- بلكى (belki)
- بله (bile)
- چون (çün)
- اكر (eğer)
- اكركم (eğer kim)
- فاما (fe'emma-amma)
- قاقط (fakat)
- فى احقيقا (fî'l hakîka)
- ها (ha .. ha ..)
- خواه (hah ... hah)
- خاچان (haçan)
- خاچان كم (haçan kim)
- حالبوكه (halbuki)
- هم (hem .. hem)
- حمان كم (hemân kim)
- خود (hos-aynı)
- اﻻ (illâ)
- امد ى (imdi)
- ايستر (ister ... ister ..)
- غيرى (gayrı)
- كرك (gerek)
- كركسه (gerekse)
- ايچون (içün)
- اياه (ile)
- كزا (kezâ)
- لكن (lâkin)
- ليكن (lîkin-lâkin)
- ليك (lik)
- ماعدا (mâ'adâ)
- معمافيه (ma'a mâfih)
- مادامكه (mâdâm ki)
- نه (ne .. ne ..)
- نيهايت (nihayet)
- نته كم (nitekim)
- اوسببدن (ol sebepten)
- اوتورى (ötürü)
- شايد (şayet)
- واقعا (vâkı'a)
- وقتاكى (vaktâki - ne vakit ki)
- و (ve, vü, u, ü)
- واﻻ (ve illa)
- ولو (velev)
- ولو كه (velev ki)
- وليك (velîk-velâkin)
- يا (yâ .. yâ ..)
- ينه (yine)
- Ünlemler
- آ (â , ey! anlamına gelir)
- آه (ah!)
- آفرين (aferin!)
- احسنتو (ahsentü - aferin,mükemmel)
- دستير (destur)
- دريغ (diriğ - ne yazık)
- دريغا (diriğâ - ne yazık)
- افسوس (efsûs - ne yazıl, eyvah, heyhât)
- اى (ey)
- ايواه (eyvah)
- حيف (hayf - ne yazık)
- حيفا (hayfâ - vah yazık)
- هى (hey)
- هيهات (heyhât)
- شاباش (şabaş - aferin)
- يا (yâ - ey)
- زهى (zihi - ne güzel, ne hoş)
- زينهار veya زنهار (zinhâr)
Eski türk alfabesinde iyelik eklerinin yazımı aşağıdaki gibidir :
- 1. tekil (-m) : م . Örnek : بابام (babam)
- 2. tekil (-n) : ك . Örnek : باباك (baban)
- 3. tekil (-si) : سى. Örnek : باباسى (babası)
- 1.çoğul (-miz) : مز . Örnek : بابامز (babamız)
- 2. çoğul (-niz) : كز . Örnek : باباكز (babanız)
- 3. çoğul (-leri) : لرى . Örnek : بابالرى (babaları)
Eski Türkçe'de zamirler aşağıdaki gibi yazılırlar :
- Ben : بن
- Sen : سن
- O : او
- Biz : بز
- Siz : سز
- Onlar : اونلر
Eski Türk alfabesi 28 harflik Arap harflerine dayanmaktadır. Bu alfabeye Farsîler (İranlılar) pe (ﭖ) , çe (ﭺ) ve j (ﮊ) harflerini eklemişlerdir. Türkçeye özel olan nazal n (ﯓ - kâf-ı nûni) , kâf-ı fârisi (ﮒ) ise Türkler tarafından eklenmiştir
Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde ünlüler kısa ve uzun ünlü olarak yazılışları aşağıdaki gibidir :
-
Kısa Ünlüler
-
a : Kelime ortasında ve sonunda yazılmaz. Kelime başında ? (elif) ile yazılır
-
e : Kelime ortasında yazılmaz. Kelime başında elif ile yazılır. Kelime sonunda ye (?) ile gösterilir
-
u : Kelime ortasında ve sonunda yazılmaz. Kelime başında ötreli elif (?) ile yazılır
-
Uzun Ünlüler
-
â : ? (elif) ile gösterilir. Kelime başında medli elif (?) şeklinde yazılır. (Kelime başında elif a veya e ile okunmaktadır)
-
î : ? (ye) ile gösterilir. Kelime başında ye her zaman ünsüzdür olarak kullanılır. Kelime başında elif ve ye birlikte kullanılırsa î okunmaktadır
-
û : ? (vav) ile gösterilir. Kelime başında vav her zaman ünsüzdür
Farsça'da ve Arapça'da olup Türkçe'de karşılığı olmayan sesler ve harfler aşağıdaki gibidir :
- ع (Ayn) : Sadece Arapça kökenli kelimelerde bulunur. Kelime ve hece başka bir ünlü sesi ile okunur. Hece sonunda ünlüyü uzun okutur. Bazı hece sonlarında sağa bakan kesme işareti ile belirtilir
- Hemze : Sadece Arapça kökenli kelimelerde bulunur. Sola bakan kesme işareti ile belirtilir. Kelime ve hece başka bir ünlü sesi ile okunur ve elif'in altına veya üstüne hemze işareti konulur (çoğunlukla koyulmaz)
- ث (Se) (Peltek Se) : Arapça kökenli kelimelerde bulunur Türkçe'de S okunur
- ح (Ha), خ(Hı) ve ه(He) : Türkçe'de H olarak okunur
- ز (Zel) : Z olarak okunur
- ض (Dat) : Arapça kökenli kelimelerde bulunur çoğunlukla Z bazende D olarak okunur
- ط (Tı) : Kalın ünlülerin başında T olarak okunur
- ظ (Zı) : Arapça kökenli kelimelerde bulunur ve Z olarak okunur
Eski Türkçe'de ayn harfi yerine sağa bakan (kuyruğu sağa doğru) kesme işareti, hemze için ise kuyruğu ve kendisi sola bakan kesme işareti ile yazılmaktadır. Ancak hemze için kesme işareti çoğunlukla yazılmamaktadır
Eski Türkçe alfebesinde Arap ve Fars alfabesine özgü olan ve sadece Türk alfabesinde bulunanan ünsüzler aşağıdaki gibi gibidir :
- Arap Alfabesine özgü olanlar : ء (hemze), ث (se), ذ (zel), ح(ha), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı), ع (ayın)
- Fars Alfabesine özgü olanlar : پ (pe), چ (çim), ژ (je), گ(gef)
- Türk Alfabesine özgü olanlar : ﯓ (nazal N)
Arap kökenli kelimelerde kullanılan zaid harfler aşağıdaki gibidir :
- Hemze (أ) : Kelime başında zaiddir. Eski Türk alfabesinde bu harf elif (ا) olarak yazılır
- Elif (ا ) : â sesi için kullanılır
- Te (ت) : başta, ortada , sonda bulunabilir. aslî harfde olabilir. (kelimes sayısında zaid mi aslî mi olduğu anlaşılmaktadır)
- Sin (س) : Sadece ist- ve müst- ile başlayan vezinlerindeki kelimelerde zaiddir
- Mim (م) : Sadece kelime başında zaiddir
- Nun (ن) : -in ve mün- ile başlayan vezinlerdeki kelimelerde ve -ân ile biten kelimelerde zaiddir
- Vav (و) : Genellikle kelime içinde û ile okutuyor ise zaiddir
- He (ه) : Kelime sonunda -e ve kapalı te (ة) ise zaiddir
- Ye (ى) : î şeklinde kullanıldığında zaid olur
Eski Türkçe'de bir ismin müenneslik (dişilik) belirtileri aşağıdaki gibidir :
- Kelime sonunda te(ت) (te aslî harf ise dişilik belirtisi değildir) veya ha-i resmiye (ه) (Arapça'da bu harfler yerine sadece kapalı te (ة) kullanılır) harfi kullanımı
- Kelime sonunda kısa elif (ى) harfi kullanımı. Kısa elif zaid harf olmalıdır (aslî harf değildir) ve a sesi ile okunur
- Kelime sonunda uzun elif (اء) harfi kullanımı. Osmanlı Türkçesinde az kullanılır ve kullanıldığı yerlerde hemze (ء) koyulmaz
Eski Türkçe'de Arapça'dan geçen tesniye (ikili çoğul) aşağıdaki gibi yapılmaktadır
- Kelime sonuna -eyn (ينْ) getirilerek yapılır. Örnek : دولت (devlet) -> دولتين (devleteyn : iki devlet). Eğer kelime kapalı te (ة) bitiyor ise (kapalı te Eski Türkçe'de yazılmaz) eyn eki yazılırken araya te (ت) yazılır. Örnek سنه (sene) -> سنتين (seneteyn : iki sene)
- Kelime sonuna -ân (اَنْ) getirilerek yapılır. (Osmanlı Türkçe'sinde çok kullanılmamıştır). Örnek : ثلث (sülüs) -> ثلثان (sülüsan : üçte ikisi)
Farsça isimlerin Farsça dil kuralına göre çoğulları aşağıdaki iki ekle yapılmaktadır :
- ان (ân) : Canlı ve canlı özelliği gösteren isimler ve zamanlar için kullanılır. Örnek olarak زن (zan:kadın) -> زنان (zenân) verilebilir
- ها (hâ) : Cansız isimler için kullanılır (Çok nadir canlılar için de kullanılır). Örnek olarak آب (âb:su) -> آبها (âbhâ:sular)
Çoğul ekleri eklenirken kelimelerin son harfler düşebilir, değişikliğe uğruyabilir veya araya bir harf girebilir :
- Son harf ٥ (he) ise araya گ harfi koyulur. Örnek : بنده (bende:kul) -> بندگان (bendegân:kullar)
- Son harf ٥ (he) ise ve ها eki geliyorsa kelimenin son harfi olan he harfi yazılmaz. Örnek : لاله (lâle) -> ﻻلها (lâlehâ:lâleler)
- ان (ân) ekinden önce vav , ye gibi uzun okutan bir harf gelirse bunlar y ve v harfine dönüşürler. آهو (âhû:ceylan) -> آهوان (âhuvân:ceylanlar), ايرانى (İrânî) -> ايرانيان (İrâniyân)
- ان (ân) ekinden önce elif (â) gibi uzun okutan bir harf gelirse araya vav veya ye harfi girer. کدا (gedâ:dilenci) - > کدايان (gedâyân:dilenciler) , مهرو (mehrû:ay yüzlü) -> مهرويان (mehrûyân:ay yüzlüler)
Farsça'da bazı isimden isim yapma ekleri ve yazılışları aşağıdaki gibidir :
- بان (-bân) : Bir şeyi muhafaza eden , koruyan anlamı verir. Örneğin : باغبان (bağbân : bağ bekçisi, bahçevan) , سايه بان (sayebân : gölgelik)
- دان (-dân) : Bir şeyin korunduğu veya muhafaza edildiği alet. Örneğin : چايدان (çaydân)
- کاه (-gâh) : Yer ve zaman belirtir. Örneğin : اوردوكاه (ordugâh : ordunun bulunduğu yer) , اقامتکاه (ikâmetgâh)
- کان (-gân) : Örneğin : بازاركاه (bâzârgân->bezirgan=tacir)
- کده (-gede) : Yer ismi yapar. Örneğin : ميکده (meygede:meyhane)
- ستان : Yer ve zaman özelliği verir. Örneğin : تركستان (Türkistan) , زمكستان (zemistan - kış mevsimi)
- كار (-kâr), گار (-gâr) , كر )-ger) : Bir işi sürekli yapma ve meslek edinmiş anlamı verir. Örneğin : زيانكار (ziyankâr) , زركر (zerger : kuyumcu)
- سار (-sâr) : Yer ismi yapar. سنکسار (seng-sar : taşlık)
- شن (-şen) : Yer ismi yapar. کلشن (gülşen : gül bahçesi)
- زار (zâr) : Yer ismi yapar. كلزار (gülzâr : gül bahçesi)
- ی (î) : Aidiyet sağlar veya bir aleti kullananı belirtir veya -lik eki gibi kullanılır. Örneğin : ايرانى (İranî:İranlı) , چنكى (çengî : çeng çalan), هيچی (hiçî : hiçlik), آهستكى (aheste(g)î : ahestelik)
- چه (-çe,içe) : Küçültme. باغچه (bağ-çe : küçük bağ)
Eski Türkçe'de kullanılan ve Farsça'da isimden sıfat yapmaya yarayan ekler aşağıdaki gibidir :
- Ön Ekler
- Olumsuzluk Ekleri
- نا (na-) : ناپاك (nâ-pâk:pak olmayan, temiz olmayan)
- بى (bî-) : بى چاره (bî-çare:çaresiz)
- -li, -lı , ile Anlamı Veren Ekler
- ب (be-) : بنام (be-nâm : namlı)
- با (bâ-) : با كمال (be-kemâl:kamâl ile)
- تا (tâ-) : ..kadar anlamı verir. Genellikle be- eki ile birlikte kullanılır. تابسحر (tâ-be-seher:sabaha kadar)
- بر (ber-) : üzere,üzeri anlamı katar. بركمال (ber-kemâl - kemâl üzere olan)
- هم (hem-) : Yakınlık, beraberlik anlamı verir. هم جنس (hem-cins:aynı cins)
- Son Ekler
- Aidiyet Veren Ekler
- ان (-ân) : آبادان (âbâdân:abad olan, bayındır olan)
- ی (-î) : استانبولى (İstanbulî : İstanbullu)
- ين (în) : Hangi maddeden yapıldığını belirtir veya zaman ifadelerini sıfat yapar veya -li, -lı görevini gören sıfat yapar. زرين (zerr-în: altın-dan) , ديرين (dîrîn:eski,uzak) , نازنين (nâzenîn:nazlı)
- -li,-lı Anlamı Veren Ekler
- کين (-gîn) : غمکين (gamgîn:gamlı)
- مند (-mend) : دردمند (derd-medn :dertli)
- ناك (-nâk) : دردناك (derd-nâk : dertli)
- وار (-vâr) : اميدوار (ümitvâr : ümitli)
- ور (-ver) : هنرور (hüner-ver:hünerli)
- ونمد (-umend) برونمد (ber-ûmend:verimli)
- ن(-in) : چركن (çirk-in:kirli)
- مان (-mân) : شادمان (şad-mân : sevinçli)
- ير (-îr) : دلير (dil-îr : yürekli)
- ر (-yâr) : eden, yapan anlamı verir. بختيار (bahtyâr : bahtiyar, bahtlı olan)
- رو (-ûr) : Olan, yapan gibi bir alam verir. رنجور (renc-ûr:hasta)
- آكين (-âgîn) : Olan anlamı verir. شرم آكين (şerm-âgîn : utangaç)
- Eden, Edici, -Li, -Lı Anlamı Veren Ekler
- كار (-kâr) : هيله كار (hilekâr)
- گار (-gâr) : يادگار (yadgâr : hatırlatıcı - hâtıra)
- گر (-ger) : افسونگر (efsunger:efsun (büyü) yapan,büyücü)
- Benzerlik Görevi Gören Ekler
- آسا (-âsâ) : جنت آسا (cennet-âsâ:cennet gibi)
- مانند (-mânend) : ديو مانند (dîv-mânend:dev gibi)
- سان (-sân) : پرىسان (perî-sân : peri gibi)
- سار (-sâr) : پرىسار (perî-sâr:peri gibi)
- وار (-vâr) : ديووار (dîv-vâr :dev gibi)
- وش (-veş) : بلبل وش (bülbül-veş : bülbül gibi)
- Renk Belirten Ekler
- كون (-gûn) : كلكون (gülgûn : gül renkli)
- فام (-fâm ) : كلفام (gülfâm : gül renkli)
- ی(î) : خاكى (hâkî : toprak rengi)
- ٥ (-e) : زرده (zerd-e:yumurta sarısı)
- Liyâkat (Layıklık,Yakışırlık, Uygunluk) Ekleri
- وار (-vâr) : شاهوار (şahvâr : şaha yakışır, şah gibi)
- آنه (-âne) : شاهانه (şah-âne : şaha yakışır)
Farsça mastar eki دن (-den) ve تن (-ten) 'dir. Bu ekler kaldırıldığında fiilin kökü kalır ve Türkçe'deki gibi ikinci şahıs emir kipi halini alır.
Farsça'da fiillerin geçmiş zaman yapısı fiilin mastar ekindeki ن (nun) harfinin düşümesi sonucu oluşur. Sadece geçmiş zaman değil aynı zamanda isim olarakta kullanılır. Örneğin رفتن (reften:gitmek) fiilinin geçmiş şekli رفت (reft:gitti, gitme, gidiş) şeklinde olmaktadır. آمادن (âmeden:gelmek) fillinin geçmiş şekli آمد (âmed:geldi,gelme,geliş) 'dir. Birleşik isimlerde de kullanılabilir. Örnek olarak سرآمد (ser-âmed:başa gelmiş olan) verilebilir
Farsça'da emir kipi mastar eklerinin (دن : den ve تن : ten) kaldırlması ile oluşur. Ancak aşağıdaki durumlarda kökün son harfine göre değişimler gerçekleşir :
- دن (-den) Mastarına Göre
- Fiilin kökü آ (â) ile bitiyorsa آ (â) harfi düşer. Örnek : فرستادن (firistâ-den:göndermek) emir kipi فرست (firist : gönderdi). Bu kuralın ististanaları vardır : آمادن (âmâden:gelmek) , آماى (amây:gel) şeklinde olmaktadır
- و (û) ile biten fiil köklerinde و (û) kalkar ve yerine آ/â veya آی (ây) gelir. Örnek : فرموند (fermûden:buyurmak) , فرما (fermâ) veya فرماى (fermay) . Bu kuralın istisnaları vardır : شنودن (şünûden:işitmek) , شنو (şinev) şeklindedir
- ر (r) ile biten fiillerde r kalır veya r düşer ve yerine آر (âr) gelir. Örnek شمردن (şümürden:saymak) fiili شمار (şümâr) haline gelir. پروردن (perverden:beslemek) fiili ise پرور (perver) haline gelir. İstisnalar vardır : كردن (kerden:yapmak) , كن (kün) şeklinde olur
- ن (n) ile biten fiillerde ن aynen korunur
- ی (y) ile biten fiillerde ی (y) düşer. بوسيدن (bûsiden:öpmek) , بوس (bûs) haline gelir. İstisnalar vardır : كزيدن (güzîden) , كزين (güzîn) şeklinde olur
- تن (-ten) Mastarına Göre
- خ (hı) ile biten fiil köklerinde خ (hı) kalkar ve yerine ز (ze) gelir. Örnek : انداختن (endâhten:atmak) , انداز (endâz) şeklindedir. İstisnaları vardır : فروختن (fürûhten:satmak) , فروش (fürûş) şeklinde olur
- س (s) ile biten fiil köklerinde س (s) harfi ه (he), ى (ye), ن (nun), ند (nd) , وی (ûy) şeklinde dönüşebilir. خواستن (hâsten:istemek), خواه (hâh) haline dönüşür
- ش (ş) ile biten fiil köklerinde ش (ş) harfi ر (r), يس (îs), رد (rd) şeklinde dönüşebilir. Örnek داشتن (dâşten:mâlik olmak) , دار (dâr) şeklini alır
- ف (f) ile biten fiil köklerinde ب (be) harfine dönüşür. آشوفتن (âşuften:karıştırmak), آشوب (âşûb) şeklini alır. Bazı fiillerde ف (f) aynen kalır. Bazen de ف (f) و (ve) harfine dönüşür.
Farsça'da fiilden isim türeten ekler aşağıdaki gibi gösterilebilir :
- ه (-e) : Fiilin emir gövdesinin sonuna getirilir. بوسيدن (bûsiden:öpmek) filinin emir hali بوس (bûs:öpmek), بوسه (bûse : öpme,öpüş). Alet ismi de yapar. رنديدن (rendîden:yontmak,törpülemek) fiilinden رنده (rende, rendeleme için kullanılan alet)
- ش (-iş) : Fiilin emir gövdesinin sonuna getirilir. سپردن (süpürden:ısmarlamak) fiilinin emir hali سپار (sipâr), سپرش (sipariş)
- آ (-ar) : Geçmiş zaman gövdesinin sonuna getirilir. رفتن (reften:gitmek), emir hali رفت (reft:gitti), رفتار (reftâr:gitme)
Farsça'da fiilden sıfat yapan ekler aşağıdaki gibi verilebilir :
- İsm-i fâil (Etken) Sıfatlar Yapan Ekler
- نده (-ende) : خواندن (hânden:okumak) fiilinden خواننده (hânende : okuyan)
- ان (-ân) : كفتن (güften:söylemek) fiilinden كويان (gûyan:söyleyen)
- آ (â) : كفتن (güften:söylemek) fiilinden كويا (güyâ:söyleyen)
- İsm-i mefûl (edilgen) Sıfatlar Yapan Ekler
- ه (-e) : Fiilin geçmiş zaman gövdesine eklenir. چشيدن (çeşîden:tatmak) fiilinden چشيده (çeşîde:tadılmış)
Farsça'da birleşik isimler aşağıdaki şekillerde olmaktadır :
- و (-u,-ü) bağlacı (atıf bağlacı) ile yapılanlar.
- Yakın anlamlı kelimeler ile yapılanlar. Örneğin كفت و كو (gift ve gû : dedikodu) , كير و دار (gîr ü dâr : savaş ve çarpışma)
- Zıt anlamlı kelimeler ile yapılanlar. Örneğin داد و ستد (dâd ü sited : alıi-veriş)
- Kelimenin tekrarı ile yapılanlar. İkinci kelimedeki ilk harf م (m) ile değiştirilmektedir. Örnek : تار و مان (târ ü mâr : darma dağınık)
- İzâfet kesresi (-ı,-i) ile yapılanlar
- İzâfet kesresinin düşmeci sonucu olan birleşik isimler. Örneğin سركاتب (ser-kâtip:baş katip)
- Tamlamanın ters çevrilmesiyle oluşan birleşik isimler. Örneğin كتبخانه (kütüphane) ifadesi hâne-i kütüb kelimesinden oluşmuştur
Farsça'da birleşik sıfarlar aşağıdaki yöntemlerle yapılmaktadır :
- Tamlamalarda yer değişikliği ve izâfet kesrinde yapılan değişiklikler
- İzâfet kesrinin kaldırılması ile yapılanlar. Örneğin ماه پيكر (mah-peyker:ay yüzlü)
- İsim tamlamasının tersine çevrilmesi ile yapılanlar. ملك سيما (melek-simâ : melek yüzlü)
- Sıfat kesresi kaldırılarak yapılanlar. رو سياه (ru-siyah:siyah yüzlü)
- Sıfat tamlamasının tersine çevrilmesi ile yapılanlar. خوش اندام (hoş endam : endamı hoş)
- Fiil köklerine yapılan ilaveler ile yapılan birleşik sıfatlar
- Fiillerin etken kelimelerle (آن - ân eki alarak yapılmış sıfatlar) yapılanlar. Örneğin جكر سوزان (ciğer sûzan : ciğer yakan)
- Fillerin edilgen isimleriyle yapılanlar. فﻻكتزده (felâket-zede : felakate uğramış). Bazen sıfat öne gelebilir : كشاده دل (kûşade dîl:gönlü açık)
- Fiilerin geçmiş zaman gövdesi ile yapılanlar. سال خرد (sâl-hurd:yaş geçirmiş,ihtiyar)
- Fiilerin emir gövdesi ile yapılanlar. جهان آرا (cihân-ârâ : cihanı süsleyen)
Eski Türkçe'de İzafet kesresi (-i veya -ı) ile isim tamlaması yapılmaktadır. Bu yapı Farsça'dan geçmiştir. Tamlanan önce, tamlayan ise sonra yazılır. Ayrıca tamlanan veya tamlanan kelime Farsça, Arapça veya Türkçe kökenli olabilir. Örnek olarak كوه قاف (Kuh-ı Kaf : Kaf Dağı) , سيف دين (seyf-i din:dinin kılıcı) verilebilir.
Eğer tamlanan kelimenin son harfi ه (he) veya ی (–î) ise so harfin üzerine hemze ( ء ) koyulur. Örnek olarak موالئ كرام (mevâlî-i kirâm) verilebilir.
Tamlanacak kelime آ (â) veya و ( û) ile bitiyorsa izafet kesresi ى (ye) ile yapılır. Örnek olarak اودى همايون (ordu-yı hümâyûn) verilebilir
