Kaşgarlı Mahmud'un ünlü eseri Divânü Lugâti't-Türk'ün adının çok farklı şekillerde yazıldığını görebilirsiniz. Aşağıda bir kaç farklı yazım örneği görülmektedir :
Dîvânü Lugâti't-Türk (TDK bu şekilde yazmaktadır)
Divanü Lugati't-Türk (şapkasız yazım)
Dîvâni Lugâti't-Türk (divan kelimesi için -ü değil -i eki kullanılmış)
Divanü Lûgati't-Türk (bu sefer û da şapka var ve divan kelimesi şapkasız)
Divan-ı Lûgati't Türk (sadece û şapkalı ve -i şeklinde)
Divanı Lügati't-Türk (u yerine ü, -ı ekiyle)
Divan-i Lugat-i it-Türk (şapka hiç yok ve -i ekiyle)
Divanü Lûgat-it-Türk (sadece u'da şapka var ve ve -it- şeklinde tamlama)
Divan-i Luqat-i it-Türk (g yerine q kullanılmış, şapka hiç yok ve -i ekiyle)
Bunlar dışında farklı yazımlar da görebilirsiniz. Temel olarak farklılıklar aşağıdaki konularda çıkmaktadır :
- Sesli Harf Sorunu : ü, u, û, i, ı şeklinde farklı sesler yazılabilmektedirler. Divanü~Divani~Divan-ı~Divan-i~Dîvânü vb..
- Şapka sorunu : Bazı kaynaklar şapkasız yazmaktadır. Bunun sebebi biligsayar ortamında şapka yazmanın zor olması veya artık gereksiz bulunması nedeniyle olabilir. Bazı kaynaklar Lugat kelimesindeki u'yu da şapkalı yazmaktadır. u'yu şapkalı yapıp a'yı yapmamaktadırlar.
- İsim tamlaması sorunu : Bazı kaynaklar Divanü, bazıları Divani şeklinde ü veya i yazmaktadırlar. Bazıları ise -ı , -i şeklinde - işareti kullanarak yazmaktadırlar. Genellikle -t'it-Türk şeklindeyken bazı kaynaklar t-i it-Türk şeklinde yazmaktadırlar
Kitabın İngilizce adı
Dīwān Lughāt al-Turk
şeklindedir. Aslında orjinal Arapça yazımından benzer bir şekilde çevrilmiştir :
ديوان لغات الترك
Yukarıdaki yazıyı birebir çevirdiğimizde Divân Lugât Et-Türk şeklindedir.
ديوان : Divân
لغات : Lugât
الترك : El-Türk > Et-Türk (ت harfi Hurûf-ı Şemsiyye olarak belirtilen harfler içinde olmasından dolayı harfi tarif olan el , El-Türk değil Et-Türk olarak okunur)
Arapçada isim tamlamaları Türkçeye ters şekildedir. Tamlamada harf-i tarif tamlanan kelimeye birleşik okunur:
بابُ الْبيت = bâbü’l-beyt (evin kapısı)
دار الدنيا = dârü’d-dünyâ (dünya evi)
Dikkat edilirse okunurken bâb kelimesi ile harf-i tarih birleşmiştir. bâbü'l beyt tamlaması da bu şeklindedir. Diğer örnekte de harf-i tarih dâr kelimesi ile birleşik okunur. Ancak dikkat edilirse harf-i tarifteki l okunmaz ve d okunur. Hurûf-ı Şemsiyye harflerinde bu şekilde l okunmaz ve diğer kelimenin ilk harfi kendisini tekrar okutur :
دار السعاده = dârü’s-saâde (mutluluk evi)
Bu tamlama örneklerinde tamlamaların her ü/u (ötre) ile yapıldığını görebilirsiniz. Bu nedenle okunuşun aşağıdaki gibi olması gerekirdi :
لغات الترك = Lugâtü't Türk (Türk Lügâtı)
Ancak Arapçada üç kelimeli tamlamalar için durum değişmektedir.
Arapçada üç kelimeleri tamlama oluştuğunda ilk kelime u/ü ötreli olmakta ve son kelime yine harf-i tarif olmaktadır. Ortadaki kelime ise esreli veya sükûnlu olmaktadır.
مفتاحُ بابِالْبيت = Miftâhu bâbi'l-beyti (Evin kapısının anahtarı)
Görüldüğü gibi ilk kelime ötreli (u ile bitiyor), ikinci kelime esreli (i ile bitiyor) ve son kelimenin de başına da harf-i tarif getirilmiştir.
Bu bilgi sonucu görüldüğü eserin adı üç kelimeden oluşan bir tamlama olduğuna göre Divânü Lugâti't-Türk şeklinde olmalıdır.
Bazı yazımlarda Divan-i, Divanı, Divan-ı, Dîvâni gibi Farsçadaki isim tamlaması için kullanılan i ile yazılmaktadır. Farsçada isim tamlamaları aşağıdaki gibi yapılır :
كوه قاف = Kuh-ı Kaf (Kaf Dağı)
سيف دين = Seyf-i din (dinin kılıcı)
Eser Arapça yazılan bir eser olduğuna göre bu şekilde Farsça tamlama ile kullanmak doğru değildir diye tahmin ediyoruz. En azından eserin gerçek adı bu değil. Bu şekilde kullanımın bir sebebi de Osmanlıcada üç isimden oluşan tamlamaların Arapçadaki gibi yapılmamasıdır. İki kelimeden oluşan Arapça tamlama, Farsçadaki gibi diğer bir kelimeyle tamlama oluşturur. Bu şekilde kullanıldığında Osmanlıca "Türk lügatının divanı" yazmak istediğinizde aşağıdaki gibi yazılmaktadır :
Divân-ı Lugâtü't Türk
Ancak bu Arapça değil Osmanlıcadır. Bu nedenle asıl eserin ismi bu olamaz.
Önemli bir konuda tamlamada harf-i tarif bölümün Latin alfabesine geçirilmesindeki farklılıktır. En yaygın kullanım harf-i tarifin önüne ' (kesme) ve kelime arasına -(tire) işareti konması veya boşluk bırakılarak yazılmasıfır
لغات الترك = Lugâtü't-Türk (Türk Lügâtı) veya Lugâtü't Türk
Yukarıdaki bazı örneklerde Latin yazışı aşağıdaki gibi farklı şekilde yazıldığı da gözükmektedir.
Lugat-i it-Türk
Lûgat-it-Türk
Bu yazım tarzları doğru mudur emin değilim. Ancak en çok kabul edileni
Lügâtü't Türk
Divânü Lügâti't Türk
şeklindedir.
En önemli farklılıklardan biri de şapka konusudur. Bilgisayar dünyasında şapka yazmak zor olduğu için yazmayanlar dışında şapka kullananlarında kullanımlarının tercihi farklıdır. Örneğin Divan için Divân, Dîvân şeklinde yazılabilmektedir. Benzer sorun Lügat, Lugat, Lûgat, Lügât vb.. için de geçerlidir.
Tabii bu sorun Arapçanın sesli harflerinin zayıflığındandır. Sesli harfin o/ö/u/ü veya û , a / e veya â, ı / i veya î olup olmadığını anlamak zordur. Ancak sessiz bir harften sonra elif yazılıyorsa Arapça'da â (bir önceki ses uzun okunur) şeklinde olmalıdır :
ديوان : Divân
لغات : Lugât
Görüldüğü gibi yukarıda elif öncesi harf uzatılmıştır. Divân kelimesindeki i'nin
Dîvân
neye dayanılarak uzatıldığını bilmiyorum.
Benzer bir durum Lugât içinde geçerlidir. Lugât kelimesinde de ü'nün neden uzatıldığını anlayamadım:
Lûgât
Son olarak da Lugat kelimesinde lügat mı lugat mı olacağıdır. Yani u mudur ü müdür ? Aslında Arapçada Türkçedeki gibi bir ü sesi yoktur. Sadece u-ü arası inceltilmiş bir u sesi var. Ancak Türkler bu harfi ü diye okumakta ve çevirmektedirler. Bu nedenle bize göre Latin harfine çevirdiğimizde u yerine ü yazılması daha doğrudur. Sonuç olarak Türk ifadesini de ü ile yazmaktayız. Halbuki Arapçada ince u sesidir ve ü gibi değildir. Bazı kaynaklarda bu ince u için û yazıldığı da olur.
Sonuç olarak bana göre en doğru yazım aşağıdaki gibi olmalıdır :
Divânü Lugâti't-Türk
