Türkiye Türkçesinde kurallı bir cümlede özne başta, yüklem sonda olur. Bu yapıdaki cümleye kurallı cümle adı verilir. Diğer öğeler ise araya yerleşir :

Sözcük	Açıklama
Ben dün akşam uçakla İstanbul’a geldim	Ben özne, geldim yüklem ve aradakiler tümleç

Ancak devrik cümlelerde değişebilir. Öğelerin özne tümleç yüklem şeklinde sıralanmayan cümlelere devrik cümle adı verilir :

Sözcük	Açıklama
Geldin nihayet bu dünyaya sen	Geldin yüklem, sen özne ve aradakiler tümleç
Geldin sen nihayet bu dünyaya	Geldin yüklem, sen özne geri kalan tümleç

Tek bir cümleden oluşan cümlelere basit cümle adı verilir. Bir veya daha fazla cümle öğesi yerinde kendi özne ve yüklemi bulunan yan cümlecikler içeren cümlelere ise karmaşık cümle, komplex cümle veya birleşik cümle adı verilir. Yan cümle veya cümlecik bir cümle içinde bir öğe yerine geçen cümle olarak düşünülebilir.

Tek bir yüklemin olduğu cümleye basit cümle denir. Diğer öğeler yükleme doğrudan bağlıdır. Sözcük sayısı ne kadar çok olursa olsun eğer tek bir yüklem var ise bu cümle basittir. Aşağıdaki cümle basit bir cümledir ve sadece tek bir yüklemi vardır:

Dün akşam Ankara’dan uçakla uzun ve yorucu bir yolculuktan sonra sizi görmeye, doyasıya sarılmaya geldim

Bir temel cümle bir de onu anlam ve göre bakımından tamamlayan bir veya daha fazla yan cümleden oluşan cümlelere birleşik cümle veya karmaşık cümle adı verilir. Bu cümlelerde asıl yargıyı belirten cümleye temel cümle veya ana cümle adı verilir. Temel cümleyi tamamlayan cümleye ise yan cümle adı verilir.

Sözcük	Açıklama
Gelirsen memnun olurum	memnun olurum temel cümle. Gelirsen yan cümledir
Adam “ölüyorum” dedi	Adam dedi temel cümle, “ölüyorum” yan cümle
Gel ki göresin	Gel ana cümle, göresin yan cümle

Yan cümlelerinde de kendi yüklem ve özneleri vardır :

Sözcük	Açıklama
Bugün susarsam yarın ölürüm	Bugün susarsam yan cümledir ve susarsam yüklem, ben gizli özne, bugün zarf tümlecidir
Gel buraya ki rahat göreyim	Rahat göreyim yan cümledir. Göreyim yüklem, ben gizli öznedir

Sıralı Birleşik Cümle

Virgül, noktalı virgül , ve, ya .. ya , ne .. ne gibi bağlaçlarla birbirine bağlanan cümlelerden oluşan cümleye sıralı cümle adı verilir. Eğer ortak bir öğe yok ise bağımsız sıralı cümle olur. Eğer ortak bir öğre var ise bağımlı sıralı cümle olur. Aşağıdaki örneklerde ortak bir öğe yoktur :

Sözcük	Açıklama
Gelen gelir, gelmeyen eve döner	Gelen gelir ile gelmeyen eve döner cümlesi iki ayrı cümledir.
Yağız at kişnedi, meşin kırbaç şakladı	Yağız at kişnedi ile meşin kırbaç şakladı iki ayrı cümledir

Ancak bu örneklerde ortak bir öğe vardır :

Sözcük	Açıklama
Adam geldi, düşündü, döndü	Adam geldi, adam düşündü, adam döndü üç farklı cümlede Adam öznesi ortak olarak kullanılmış
Duvarı nem, insanı gam yıkar	Yıkar yüklemi duvarı nem yıkar ve insanı gam yıkar cümlelerinde ortak olarak kullanılmış
Bağlamasını aradı, bulamadı	Bağlamasını aradı ve bağlamasını bulamadı cümlesinde nesne olan bağlama ortak kullanılmış

Fiilimsi Bulunan Cümle

Yan cümlede fiilimsilerin olduğu birleşik cümlelerdir.

Sözcük	Açıklama
Son gülen iyi güler	Son gülen bir yan cümledir.
Sevmekten kim hoşlanmaz	Sevmekten bir yan cümledir.

İç İçe Birleşik Cümle

Eğer başka bir cümle, ana cümle içine de-, say-, gör-, duy- gibi eylemlerle aktarıldığında içi içe cümle şeklinde birleşik cümle oluşur. Aslında cümle içinde cümle vardır.

Sözcük	Açıklama
Bana demezler “ne haber” bugün	Bana demezler bugün ana cümle, “ne haber” yan cümledir.
Bu acı sona ersin dilerim	Dilerim ana cümle, bu acı sona ersin yan cümledir ve ana cümlede belirtisiz nesne (neyi diler?) görevindedir

Şartlı Birleşik Cümle

-se (-sa) eki ile şart belirterek ana cümleye bağlanan cümlelerdir.

Sözcük	Açıklama
Kurt kocarsa itlerin maskarası olur	itlerin maskarası olur ana cümle, kurt kocarsa ise yan cümledir.
Ona bakarsan hayat hep güzel	hayat hep güzel ana cümle, ona bakarsan yan cümledir.

İlgi Birleşik Cümlesi

Ki bağlacı olan birleşik cümlelerine ilgi birleşik cümlesi adı verilir. Ki bağlacı ile yapılan cümlelerde ana cümle ki bağlacından önce olandır.

Sözcük	Açıklama
Yaşat ki yaşayasın	Yaşat ana cümle, yaşayasın yan cümledir.
Unutma ki her ölen yalnız ölür	Unutma ana cümle, her ölen yalnız ölür yan cümledir.

Diğer Bağlı Cümleler

Bir bağlaç ile birbirine anlam olarak bağlı olan cümleler bağlı cümlelerdir.

Sözcük	Açıklama
Gördüm ama anlamadım	Gördüm ve anlamadım cümleleri bağlanmış
Geç kaldım ancak iyi oldu	Geç kaldım ve iyi oldu cümleleri bağlanmış
Gitti de göremedi	Gitti ve göremedi cümleleri bağlanmış (de buna rağmen gibi bir anlama gelmiştir)
Hem çalışıyorum hem okuyorum.	Çalışıyorum ve okuyorum cümleleri bağlanmış

İçinde her bağlaç geçen cümle birleşik cümle olması gerekmiyor. Bağlaçlar sadece cümleleri bağladığı zaman birleşik cümle oluşur.

Yüklemin türüne göre cümleler fiil cümlesi ve isim cümlesi olarak ikiye ayrılırlar. Fiil cümlesi yüklemin çekimli eylem veya birleşik eylemlerle yapıldığı cümlelerdir. İsim cümlesi ise yüklemin isimlere gelen ek eylemlerle yapıldığı cümlelerdir. İsim cümleleri öznenin ne olduğunu veya bir durumu bildirir ve çoğunlukla özne ve yüklemden oluşur.

Cümle	Açıklama
Ben kaçtım	Fiil cümlesi
Adam zeki	İsim cümlesi (zeki aslında zekidir şeklindedir ve dir ek eylemdir)
Adam özlüyordu	Fiil cümlesi
Bu yerde hayata yoktur	İsim cümlesi
Hastalığı nüksetti	Fiil cümlesi (birleşik fiil var)
Seni sevebilir	Fiil cümlesi
İyi ki param var	İsim cümlesi
Adamın haberi yok	İsim cümlesi

Fiil cümleleri aşağıdaki gibi farklı zamanlarda olabilir :

Cümle	Açıklama
Ben gittim.	Görülen geçmiş zaman
Adam gitmiş	Duyulan geçmiş zaman
Güneş hep doğar	Geniş zaman
Yağmur yağıyor	Şimdiki zaman
Tren gelecek	Gelecek zaman

Şart, istek, gereklilik ve emir kipinde olabilir :

Cümle	Açıklama
Sen git dayın gelsin	Emir
Keşke benim olsa	Şart
Şuradan bir çıkayım	İstek
Bırakıp gitmemeli	Gereklilik

Zaman ve ek eylemin birleşmesiyle oluşan birleşik eylem şeklinde olabilir.

Cümle	Açıklama
Adam çok istiyordu	Hikaye
Seni seviyormuş	Rivayet

Etken, edilgen, dönüşlü, işteş, ettirgen, oldurgan gibi çatı şeklinde olabilir :

Cümle	Açıklama
Kitabı okudum	Etken
Kitap okundu	Edilgen
Hızlı giyindim	Dönüşlü
Adamla gülüştük	İşteş
Arabayı yıkattım	ettirgen
Arabayı yıkattırdım	oldurgan