Tanım: Bir cümleyi oluşturan kelime ve kelimelerin görevlerine göre yüklem , özne , tümleç şeklinde sınıflandırması ile oluşturulan öğeler.

Bir cümle yüklem (ana eylem), özne (eylemi yapan) ve eylemi, olayı, hareketi ve süreci tanımlayan tümleç öğelerinden oluşur. Bu öğelere cümlenin öğeleri adı verilir. Özne bir cümlede işi, hareketi yapan ya da süreç içinde olan varlığı belirten sözcük veya sözcüklerdir. Yüklem ise bir cümlede eylem, olay, süreç veya durumu anlatan sözcük veya sözcüklerdir.
Tümleçlerin düz tümleç veya nesne, dolaylı tümleç veya yer tamlayıcı ve zarf tümleci olarak üç tipi bulunur. Düz tümleç veya nesne, cümledeki işten, hareketten veya süreçten etkilenen varlığı belirten sözcük veya sözcüklerdir. Dolaylı tümleç ise cümledeki işin, hareketin veya sürecin yöneldiği, bulunduğu, veya çıktığı yeri belirten sözcük veya sözcüklerdir. Zarf tümleci ise cümledeki işin, hareketin veya sürecin zamanını, miktarını, durumunu vb.. belirten sözcük veya sözcüklerdir.
Bir cümlede yüklem ve özne olmak zorundadır. Özne cümle içinde yazılmayabilir ancak yine de vardır. Bu tür yazılmayan öznelere gizli özne adı verilir.

Cümle	Açıklama
Geldim	geldi yüklem iken -m eki birinci tekil kişiyi belirtir ve cümlede gizli özne vardır
Ben geldim	geldi yüklem iken Ben öznedir.

Yüklem bir ek eylem (i- eylemi) ile de olabilir :

Cümle	Açıklama
Adam kapıdadır	-kapıdadır yüklem, Adam özne

Bir cümlede eylem, olay, süreç veya durumu anlatan sözcük veya sözcüklere yüklem adı verilir. Kurallı cümlelerde yüklem her zaman cümlenin sonunda bulunur. Yüklem bir eylem olabileceği gibi bir ada eklenen ek eylem de olabilir :

Cümle	Açıklama
Ben geldim	geldim yüklem
Adam kapıdadır	kapıdadır yüklem
Ev çok güzeldi	güzeldi yüklem
Çocuk uyuyordu	uyuyordu yüklem

Yüklem birden fazla sözcükten oluşabilir :

Cümle	Açıklama
Onu merak ediyordu	merak ediyordu yüklem
Hayat uzun bir yoldur	uzun bir yoldur yüklem
O kardeşlerin en güzelidir	kardeşlerin en güzelidir yüklem

Burada dikkat edilmesi gereken söz gruplarının parçalanmamasıdır. Örneğin hayat uzun bir yoldur cümlesinde uzun bir yol ifadesi bir tamlamadır ve parçalanmaması gerekir. Bu nedenle bütün olarak yüklem uzun bir yoldur ifadesidir. Benzer şekilde merak etmek bir kalıptır ve sadece etmek yüklem olarak alınamaz. Kardeşlerin en güzeli de bir tamlamadır ve parçalanamaz. Bu nedenle yüklem kardeşlerin en güzelidir ifadesidir.

En çok yapılan hata yüklemleri sadece eylem veya ek eylemin olduğu sözcüğün alınmasıdır. Eğer kalıplaşmış bir ifade veya tamlama var ise bütün olarak almak gerekir.

Bazen birden fazla yüklem olabilir. Bu durum aslında birden fazla cümlenin olması ile ilgilidir.

Cümle	Açıklama
Adam geldi, biraz bakındı, sonra da gitti.	Aslında burada üç farklı cümle vardır : Adam geldi. Adam biraz bakındı. Adam sonra da çekip gitti

Görüldüğü gibi aslında aynı özneyi tekrar yazmamak için cümleler virgül ile birleştirilmiştir.
Bazı öğelerin bilerek yazılmadığı cümlelere eksiltili cümle adı verilir. Bu tür cümlelerde yüklem yazılmayabilir.

Cümle	Açıklama
Az veren candan, çok veren maldan	Burada yüklem yok. Ancak verir eylemi yüklemdir ve yazılmamıştır.
Hava durgundu. Ne ses ne gürültü ...	Bu cümlede de var(dır) ek eylemi yüklemdir ve yazılmamıştır

Bazen yüklem vurgu için tekrarlanır, da bağlacı, mı soru eki ve ki eki gelebilir. Bu durumda bu ekler de yükleme dahil edilir :

Cümle	Açıklama
Beni sever mi ki ?	Sever mi ki bütün olarak yüklemdir.
Hayat boş, bomboş	Boş, bomboş bütün olarak yüklemdir

Bir cümlede işi, hareketi yapan ya da süreç içinde olan varlığı belirten sözcük veya sözcüklere özne adı verilir. Her cümlede bir özne vardır. Ancak her zaman yazılmayabilir. Bu tür öznelere gizli özne adı verilir. Özneyi bulmak için yükleme yapan kim/ne ?, olan ne/kim ? gibi sorular sorulur.

Cümle	Açıklama
geldim	gelen kim? (ben) (gizli özne)
Sen geldin	gelen kim? (sen)
Adam uyudu	uyuyan kim ? (adam)
Hava dün güzeldi	Güzel olan ne ? (hava)
Kutunun bütün içi doluydu	Dolu olan ne ? (kutunun bütün içi)
Güzel kız gitti	Giden kim ? (güzel kız)
Adamı seyretmek eğlenceli	Eğlenceli olan ne ? (Adamı seyretmek)

Yüklem için yapılan söz öbeklerin parçalanmaması kuralı burada da geçerlidir. Kutunun bütün içi ifadesi bir tamlama olmasından dolayı örnek cümlenin öznesi kutu değil kutunun bütün içi ifadesidir. Benzer şekilde güzel kız gitti cümlesinde de özne kız değil güzel kızdır.

Adamı seyretmek eğlenceli cümlesi türü eylemsilerin olduğu cümlelerde eylemsilerin yüklem olarak alınması da sık yapılan bir hatadır. Halbuki eğlenceli(dir) şeklinde bir ek eylem vardır ve yüklem olan eylem budur. Seyretmek ise bir addır ve adamı seyretmek şeklinde bir ad tamlaması oluşturmuştur.

Şu örneklere bakınız :

Cümle	Açıklama
Okuduğum son kitap güzel	Güzel olan ne ? (okuduğum son kitap)
Beğenilen kitapları okumak hoş	Hoş olan ne ? (beğenilen kitapları okumak)

Bazı cümlelere yapılan ne ? gibi bir soru sorulduğunda gerçek özne değil sözde özne adı verilen bir öğe çıkar.

Cümle	Açıklama
Konu anlaşılmıştır	Anlaşılan ne ? (Konu : sözde özne)

Burada anlama işini yapan konu değil. Anlama işini yapan ya cümleyi kuran kişinin kendisidir ya da içinde olduğu birinci çoğul kişilerdir. Konu ise sadece etkilenendir. Bu tür cümlelerde aslında nesne olan öğe sözde özne görünümündedir.

Cümle	Açıklama
Elbise yıkanmıştır	Yıkanılan ne ? (Elbise : sözde özne)

Bu tür durumlarda özne belirsizdir. Örneğin elbiseyi kimin yıkadığı belli değildir. Bu gizli özne durumu etken eylemken edilgen olan eylemlerde geçerlidir. Örneğin aşağıdaki cümlede elbise öznedir :

Cümle	Açıklama
Elbise sarardı	Sararan ne ? (Elbise)

Bu tür cümleler için edilgen değil etken soru sorulmalı. Konuyu anlayan kim ? Yıkayan kim ? gibi. Bu tür soruların cevabı meçhul olduğu için birileri, bazıları gibi cevap vermek gerekiyor. Gereklilik kipinin üçüncü tekil kişi ile yapılan cümlelerin bazılarında da özne belli değildir :

Cümle	Açıklama
Hayatı doyasıya yaşanmalı	Hayatı doyasıya yaşaması gereken kim ? Belli değil
Hayvanlar sevilmeli	Sevmesi gereken kim ? Belli değil. İnsanlar, birileri vb..

Özneyi belirten sözcük ve sözcük grubu bir tane olmak zorunda değildir. Birden fazla da olabilir :

Cümle	Açıklama
Akşam ben, annem ve babam eğlendik	Ben, annem ve babam hepsi öznedir

Aslında burada tek bir özne ben, annem ve babam vardır. Kimler eğlendi ? sorusuna cevap olarak ben, annem ve babam verilir.

Bir cümledeki işten, hareketten veya süreçten etkileneni belirten sözcük veya sözcüklere düz tümleç veya nesne adı verilir. Yükleme sorulan ne, neyi, kimi gibi sorular düz tümleci verir. Geçişli eylemlerin olduğu cümlelerde bulunur. Geçişsiz eylemlerin olduğu cümlelerde etkilenen bir şey olmadığı için nesne bulunmaz. Ek eylem ile yapılan isim cümlelerinde de nesne bulunmaz

Cümle	Açıklama
Adam kapıyı kapattı	Neyi kapattı ? (kapıyı)
Bugün seni aradım	Kimi aradı ? (seni)
Arkadaştan defter aldım	Ne aldı ? (defter)
Adam bavul taşıyordu	Ne taşıyordu (bavul)

Eğer tümleç -i (-ı) ekleriyle belirtilmiş ise buna belirtili nesne veya belirtili düz tümleç adı verilir. Yukarıdaki örneklerde kapıyı ve seni belirtili nesnedir. Eğer -i (-ı) eki yok ise belirtisiz nesne veya belirtisiz düz tümleç adı verilir. Yukarıdaki örnekte defter ve bavul bu şekildedir. Neyi, kimi soruları belirtili nesneyi, özneye sorulan ne sorusu da belirtisiz nesneyi verir.
Bir nesne bir cümle de ayrı bir cümle şeklinde bulunabilir :

Cümle	Açıklama
Adam kendi kendine “çok yaşlanmışım” dedi	Neyi dedi ? (“çok yaşlanmışım”)

Bazı isim cümleleri nesne alabilir. Bir şeye veya birine borçlu olmak anlamı kullanıldığında nesne olabilir :

Cümle	Açıklama
Onlar başarılarını annelerine borçludurlar	Neyi borçludurlar ? (başarılarını)

Bir cümledeki işin, hareketin veya sürecin yöneldiği, bulunduğu, veya çıktığı yeri belirten sözcük veya sözcüklere dolaylı tümleç veya yer tamlayıcısı adı verilir. Eylemin nereye, neye ve kime yöneldiği, nerede, nede, kimde geçtiğini, nereden, neden, kimden ayrıldığını gösterir. Genellikle -e (-a), -de (-da, -te, -ta) ve -den (-dan) ekleri kullanılır. Yükleme sorulan kime? , kimde ?, kimden ? , neye ? neyde ? neyden? , nereye ? nerede? , nereden ? soruları dolaylı tümleci verir. Yüklemle doğrudan değil dolaylı ilgili olduğu içinde de dolaylı tümleç adı verilmiştir.

Cümle	Açıklama
Adam kapıya yöneldi	Nereye yöneldi ? (kapıya)
Adam duvardan indi	Nereden indi ? (duvardan)
Adamdan ödünç aldım	Kimden aldı ? (adamdan)

Bir cümlede birden fazla dolaylı tümleç olabilir :

Cümle	Açıklama
Adamı orada, meydanda, buldular	Nerede buldular (orada ve meydanda)
Pencerede, hemen dibinde sızmış	Nerede sızmış (pencerede, hemen dibinde)

Bir cümledeki işin, hareketin veya sürecin zamanını, miktarını, durumun, yönünü, vasıta, şart, soru vb.. belirten sözcük veya sözcüklere zarf tümleci veya zarf tamlayıcısı adı verilir. Ne zaman?, nasıl?, niçin?, niye?, neden?, ne kadar ?, ne şekilde?, ne ile ? , hangi araçla ? , kimin ile ? , hangi amaçla ? gibi sorulan sorular zarf tümlecini verir.

Cümle	Açıklama
Adam bugün geldi	Ne zaman geldi ? (bugün)
Cocuk çok çalıştı	Ne kadar çalıştı (çok)
Eve yürüyerek gittim	Nasıl gitti ? (yürüyerek)
Dövüşe dövüşe geldim	Nasıl geldi (dövüşe dövüşe)
Sen aklıma geldikçe gülüyorum	Ne zaman gülüyorum ? (sen aklıma geldikçe)
Cocuk arkadaşlarıyla çıkmış	Kiminle çıkmış ? (arkadaşlarıyla)
Bugün erken mi gitmeliyim ?	Ne zaman gitmeliyim (erken)

Bazı sözcükler cümledeki duruma göre ve aldıkları eklere göre farklı tümleç tiplerinden olabilir:

Cümle	Açıklama	Tür
Adam yukarıya çıktı	Nereye çıktı ? (yukarıya)	Dolaylı Tümleç (yer bildiriyor)
Adam yukarıyı kontrol etti	Neyi kontrol etti ? (yakarıyı)	Nesne
Yukarı bakmasın	Nereye bakmasın ? (yukarı)	Zarf Tümleci (yön bildiriyor)

Görüldüğü gibi yer bildirdiği zaman dolaylı tümleç, yön bildirdiğinde zarf tümleci ve eylemden etkilenen bir şeyi belirtiyorsa nesne olmaktadır.

Edat Grubu - Edat Tümleci

Edat grubu bir isim grubu ile "ile, için, göre, gibi, kadar, diye, rağmen, karşı, doğru, dolayı..." gibi çekim edatından oluşur. Bazı kaynaklar edat tümleci olarak farklı bir tümleç tipi olduğunu savunmaktadır. Ne ile? kiminle? ne için? kimin için? Ne gibi ? şeklindeki sorulara cevap verir.

Cümle	Açıklama	Türü
Kurt gibi acıkmış	Ne gibi acıkmış (Kurt gibi)	Zarf Tümleci
Benimle görüşecekmiş	Kiminle görüşecekmiş	Zarf Tümleci
Sizin için yemek hazırladım	Kimin için hazırlamış	Zarf Tümleci

Yükleme sorulan sorular sonucu bulunamayan sadece yardımcı olarak kullanılan unsurlara cümle dışı unsurlar adı verilir. Açıklama, pekiştirme, denkleştirme, sıralama gibi görevler görürler. Bağlaçlar, ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, ara sözler bu tür unsurlardır. Bu tür unsurlar cümlenin öğesi olarak değerlendirilmez ve dışarıda tutulur. Ancak bu unsurlar özne veya tümleç içinde olmadıkları zaman cümle dışı unsur olarak kabul edilir. Aksi takdirde tümleç veya öznenin bir parçasıdır.

Cümle	Açıklama
Bir daha gelmem ey İstanbul	Gelmem yüklem, bir daha zarf tümleci, ey istanbul ünlem ve hitap ifadesidir
Aslı, çok uğraşma	Uğraşma yüklem, çok zarf tümleci, Aslı ise hitaptır. Gizli özne sen sözcüğüdür.
Hey, gelin buraya	Gelin yüklem, buraya dolaylı tümleç, Hey ise ünlem
Adama, o bilmiyor tabi, sürpriz yapacağız	Sürpriz yapacağız yüklem, adama nesne, o bilmiyor tabi ara sözdür

İlk iş olarak cümle birbirine bağlı olan kalıpların ayrılması ile başlanabilir. Sonra da önce yüklem ve sonra özne bulunmalıdır. Sonra diğer öğeler bulunmalıdır.
"Adam dün akşam eve geldi" cümlesi örnek olsun. Öncelikle Adam, dün akşam, eve, geldi şeklinde parçalıdır cümle. Görüldüğü gibi dün akşam bir tamlamadır ve bütün olarak düşünülmelidir. Cümlede anlatılan ana eylem gel- eylemidir ve geldi şeklinde verilmiştir. Bu nedenle geldi yüklemdir. Yükleme kim geldi ? diye sorarsak cevap olarak Adam cevabını alırız ve bu da özne olur. Diğer öğeler dün akşam ve eve sözcüğüdür. Dün akşam zaman bildirdiği için ne zaman geldi sorusuna cevap olacaktır. Bu nedenle dün akşam zarf tümlecidir. Eve sözcüğü ise nereye geldi sorusuna bir cevaptır ve yer belirtir. Bu nedenle dolaylı tümleçtir.

Sözcük	Tür	Soru
Adam	Özne	Kim geldi ?
dün akşam	Zarf tümleci	Ne zaman geldi ?
eve	Dolaylı tümleç	Nereye geldi ?
geldi	Yüklem	Ana eylem

Biraz daha uzun "Çalışmamın tam ortasında bir grup serseri ellerinde sopalarla iş yerime daldı" cümlesini ele alalım. Çalışmamın tam ortasında, bir grup serseri, ellerinde sopalarla, iş yerime, daldı şeklinde parçalara ayrılabilir. Dalmak ana eylem olmasından dolayı yüklemdir. Dalan kim ? diye sorduğumuzda "bir grup serseri" cevabını alırız. Bu nedenle "bir grup serseri" öznedir. Ne zaman diye sorarsak "çalışmamın tam ortasında" cevabını alırız ve bu zarf tümlecidir. Nelerle daldılar ? diye sorarsak ellerinde sopalarla cevabını alırız ki bu da zarf tümlecidir.

Sözcük	Tür	Soru
Çalışmamın tam ortasında	Zarf Tümleci	Ne zaman daldılar ?
bir grup serseri	Özne	Kimler daldı ?
ellerinde sopalarla	Zarf Tümleci (edat tümleci)	Nasıl daldılar ?
iş yerime	Dolaylı Tümleç	Nerede daldılar ?
daldı	Yüklem	Ana eylem

Devrik ve soru cümlelerini öğeleri daha rahat bulmak için düz cümleye çevirmek de öğelerini bulma işlemini kolaylaştırabilir.
Örneğin seviyorum seni çok cümlesini seni çok seviyorum şeklinde çevirip öğeleri bulabilirsiniz. Seviyorum yüklem, ben gizli özne, seni nesne, çok ise zarf tümlecidir.